Έθιμα και θρησκευτικές τελετές των Φώτων, παγανιστικά στοιχεία δεμένα με την ορθόδοξη πίστη
Η βάπτιση του Χριστού, η Θεοφάνεια της Αγίας Τριάδας, ο εξαγνισμός μέσω του ύδατος και οι παραδοσιακές δοξασίες
Η εορτή των Θεοφανείων μαζί με την εορτή του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου έρχονται να επιστεγάσουν το λεγόμενο Δωδεκαήμερο, που ξεκίνησε από την μεγάλη γιορτή των Χριστουγέννων. Κατά την διάρκεια των ημερών αυτών λαμβάνουν χώρα στην Εκκλησία διάφορες τελετές οι οποίες, σε συνδυασμό με τα έθιμα του λαού μας, δημιουργούν ένα εορταστικό κλίμα. Σύμφωνα με την αντίληψη των παλιότερων, είναι μεγάλη γιορτή, «θεότρομη» όπως την λέει και ο σπουδαίος λαογράφος Γεώργιος Μέγας. Την μέρα αυτή αγιάζονται τα ύδατα και φεύγουν από τον κόσμο όλα τα ‘’παγανά’’ και τα ‘’ζούζουλα’’. Η βάφτιση του Χριστού και η Θεοφάνεια της Αγίας Τριάδος με την φωνή του Πατρός και την παρουσία του Αγίου Πνεύματος εν είδει περιστεράς, συμβολίζουν την πνευματική λύτρωση και την ανάσταση του ανθρώπου με την παλιγγενεσία του.
Χριστιανική εορτή με πλήθος παγανιστικών καταλοίπων
Τα Θεοφάνεια μπορεί μεν να αποτελούν μια μεγάλη ετήσια χριστιανική εορτή, αυτή της ανάμνησης της Βάπτισης του Ιησού Χριστού στον Ιορδάνη ποταμό από τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή, αλλά περικλείουν και πολλές εκδηλώσεις που αποτελούν διαιώνιση αρχαίων (ελληνικών) εθίμων. Βασική τελετουργία των Θεοφανίων είναι ο «αγιασμός των υδάτων» με τη κατάδυση του Σταυρού κατά μίμηση της Βάπτισης του Θεανθρώπου. Στην ελληνική εθιμολογία όμως, ο εν λόγω αγιασμός έχει και την έννοια του καθαρμού, του εξαγνισμού των ανθρώπων καθώς και της απαλλαγής τους από την επήρεια των δαιμονίων. Η τελευταία δε αυτή έννοια δεν είναι ασφαλώς αυστηρά χριστιανική, αλλά έχει ρίζες στην αρχαία λατρεία.
Η μέρα που φεύγουν οι… καλικάντζαροι
Τα χριστιανικά σπίτια επισκέπτονται την παραμονή οι μικροί καλαντιστές, αλλά τις επόμενες μέρες και ο ιερέας που γυρνά σε όλα τα σπίτια της ενορίας για να τα αγιάσει και να τα ευλογήσει. Ο αγιασμός βρίσκεται μέσα στο «σικλί» ή «παγκράτσι», ένα χάλκινο συνήθως δοχείο, που κουβαλάει ο βοηθός του ιερέα. Σε αυτό βουτάει ο Ιερέας την «αγιαστούρα» του και ραντίζει όλους τους χώρους του σπιτιού ή του καταστήματος. Είναι η στιγμή που η παράδοσή μας θέλει τους καλικάντζαρους να τρέχουν φοβισμένοι και να επιστρέφουν στα έγκατα της γης:
«Φεύγετε να φεύγουμε,
έφτασε ο τουρλόπαπας,
με την αγιαστούρα του.
Ο παπάς με αγιασμό,
οι χωριανοί με το ‘’θερμό’’»
λένε έντρομοι οι καλικάντζαροι και χώνονται στις τρύπες από τις οποίες είχαν βγει δώδεκα ημέρες πριν. Μόλις τελειώσει ο ιερέας τον αγιασμό του σπιτιού, ο νοικοκύρης δίνει συνήθως χρήματα στον βοηθό του. Παλιά συνηθιζόνταν τα χρήματα αυτά να ήταν μεταλλικά κέρματα τα οποία έριχνε ο νοικοκύρης μέσα στο «σικλί», ώστε να αγιασθούν ακόμα και τα λεφτά, όπως έλεγαν. Αφού αγιασθούν οι χώροι του σπιτιού έρχεται η ώρα να μαζευτεί η στάχτη από την φωτιά που έκαιγε στο τζάκι το «Δωδεκαήμερο», η φωτιά δηλαδή που ξεκίνησε με το «Χριστόξυλο». Η στάχτη αυτή θα σκορπιστεί γύρω από το σπίτι, στους στάβλους, ακόμα και στα χωράφια, αφού όπως πιστεύεται διώχνει το κακό. Το γλύκισμα της ημέρας των Φώτων που ετοιμάζουν οι νοικοκυρές είναι τα ξεροτήγανα (τύπος λουκουμάδων). Κατά το έθιμο, τα παιδιά όχι μόνο τρώνε αλλά ρίχνουν και στη στέγη του σπιτιού ξεροτήγανα για να τα βρει ο καλικάντζαρος να φάει και να φύγει.
Ο Αγιασμός των υδάτων
Η γιορτινή ημέρα των Θεοφανείων ξεκινά με τον εκκλησιασμό των πιστών. Στους ναούς ψάλλεται η πανηγυρική ακολουθία, ενώ στην συνέχεια ο ιερέας και οι πιστοί θα βγουν από τον ναό και θα κατευθυνθούν στο σημείο όπου θα γίνει η «κατάδυση του Σταυρού». Το σημείο αυτό είναι κάποιο λιμάνι, ποτάμι, πηγάδι, δεξαμενή ή απλά μια εξέδρα στο προαύλιο της εκκλησίας πάνω στην οποία, σε ειδικό σκεύος, θα γίνει η τελετή. Οι καμπάνες σημαίνουν χαρμόσυνα και ο ιερέας ρίχνοντας τον σταυρό στο νερό ψάλει το γνωστό τροπάριο: «Εν Ιορδάνη βαπτιζομένου σου, Κύριε». Όπου υπάρχει η δυνατότητα, τολμηροί «βουτηχτάδες» πέφτουν στα νερά για να πιάσουν τον σταυρό. Το έθιμο αυτό ονομάζεται «πιάσιμο του σταυρού» και όποιος είναι ο πρώτος που θα το καταφέρει θεωρείται τυχερός και ευλογημένος. Τα παλιότερα χρόνια, αυτός που έβρισκε τον σταυρό, τον γυρνούσε στα σπίτια της ενορίας μαζεύοντας χρήματα που είτε κρατούσε ο ίδιος, είτε έδινε στους φτωχούς. Ανήμερα του Αγίου Ιωάννη του Πρόδρομου
Η τελευταία εορταστική μέρα είναι η εβδόμη Ιανουαρίου, ημέρα που η Εκκλησία έχει αφιερώσει στον Άγιο Ιωάννη τον Πρόδρομο ή Βαπτιστή. Η ημέρα ξεκινά για τους χριστιανούς με τον εκκλησιασμό, ενώ το πιο διαδεδομένο έθιμο έχει να κάνει με το «βρέξιμο» των νιόπαντρων ζευγαριών. Αυτό το έθιμο θέλει να οδηγούνται τα νιόπαντρα ζευγάρια στην παραλία με συνοδεία μουσικής. Εκεί σπρώχνονται από τους παριστάμενους στην θάλασσα, οι οποίοι τους εύχονται να ζήσουν και να αποκτήσουν παιδιά.
Έθιμα στην Βόρεια Ελλάδα και… αρχή του Καρναβαλιού
Εκτός όμως από τον αγιασμό των υδάτων αναβιώνουν πολλά ακόμη έθιμα στη Βόρεια Ελλάδα. Τα βλέμματα συγκεντρώνει η πόλη της Καστοριάς και τα «Ραγκουτσάρια», το πρώτο «καρναβάλι» του νέου έτους. Οι κάτοικοι «ξορκίζουν» το κακό και διώχνουν τα κακά πνεύματα των καλικαντζάρων, βάφοντας τα πρόσωπά τους, φορώντας προβιές ζώων και χάλκινα κουδούνια. Ομάδες μεταμφιεσμένων ξεχύνονται στους δρόμους και διασκεδάζουν με το πλήθος υπό τους ήχους μουσικών συγκροτημάτων της περιοχής. Τα «Ραγκουτσάρια» αρχίζουν την ημέρα των Θεοφανίων, με τον Αϊ Βασίλη να μοιράζει δώρα στα παιδιά, και ολοκληρώνονται στις 8 Ιανουαρίου, την Πατερίτσα, με την παρέλαση των καρναβαλιστών. Την τελευταία ημέρα των εορταστικών εκδηλώσεων τα «μπουλούκια» χορεύουν και σατιρίζουν πρόσωπα και γεγονότα με μια πηγαία εφευρετική πρωτοτυπία. Τα καλύτερα από αυτά βραβεύονται από τον δήμο Καστοριάς που έχει και όλη την ευθύνη διοργάνωσης του τριημέρου.
Οι ‘’Αράπηδες’’ της Νικήσιανης
Στη Νικησιανή της Καβάλας και σε αρκετά χωριά της Δράμας οι κάτοικοι και οι επισκέπτες διασκεδάζουν με το έθιμο των «Αράπηδων». Άνδρες νεαρής ηλικίας μεταμφιέζονται φορώντας προβιές και μουσούδες ζώων, ενώ κουδούνια κοσμούν την μέση τους, με αποτέλεσμα να δημιουργούν εκκωφαντικό θόρυβο. Μεταμφιέσεις, κουδούνια, τραγούδια, χοροί και αναπαραστάσεις κυριαρχούν στα δρώμενα που αναβιώνουν σε πολλές περιοχές της Ανατολικής Μακεδονίας για να γιορτάσουν τα Θεοφάνεια. Τα έθιμα έχουν τις ρίζες τους στα διονυσιακά δρώμενα. Όλα τα στοιχεία δείχνουν τον πρωτογενή σκοπό αυτών των εκδηλώσεων, που δεν είναι άλλος από την ευημερία και την καλή χρονιά, πάντα όμως με την ευρύτερη διάσταση της καλής υγείας και της πλούσιας σοδειάς. Σήμερα, ανήμερα των Θεοφανείων, αν επισκεφθεί κάποιος την Νικήσιανη του δήμου Παγγαίου, το Μοναστηράκι, τον Ξηροπόταμο και τον Βώλακα της Δράμας, θα δει να τελείται με διάφορες παραλλαγές ένα δρώμενο γνωστό ως «Αράπηδες», επειδή στην μεταμφίεση των πρωταγωνιστών κυριαρχεί το μαύρο χρώμα: μαύρες φλοκωτές κάπες και εντυπωσιακές υψικόρυφες προσωπίδες, κεφαλοστολές από γιδοπροβιές. Αρχαίος παγανισμός συνυφασμένος με τις θρησκευτικές παραδόσεις του ελληνικού λαού επιβιώνει για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια.
Επιμέλεια: Χάρης Διαφωνίδης
