Μπροστά στο αδιέξοδο: Ας αρχίσουμε από τον άλλο δρόμο – Ορθολογισμός VS Συναίσθημα
Του Θανάση Μουσόπουλου
Φιλόλογου – Συγγραφέα, Συντονιστή Δικτύου Λόγου και Πράξης
Με χίλιους δυο τρόπους μπορούμε να προσεγγίσουμε και να αναλύσουμε την πραγματικότητα. Ο κάθε άνθρωπος και η κάθε εποχή έχει προτίμηση σε κάποιον τρόπο προσέγγισης. Συνηθίζω να κινούμαι ανάμεσα στην ιστορία, στη φιλοσοφία και στην ποίηση. Η ιστορία μου εξηγεί τι έγινε στο παρελθόν, η φιλοσοφία με βοηθά να βρω την ουσία των πραγμάτων, ενώ η ποίηση συνδέει τη σκέψη με το λόγο κατά ένα τρόπο πλαστικό και γλυκό.
Μελετώντας την ιστορία, κατάλαβα πόσο μικρός είναι ο άνθρωπος, πόσο λίγη είναι η παρουσία του στο σύμπαν. Ακόμη έμαθα ότι η δομή της κοινωνίας που γνωρίζουμε έχει λίγες χιλιάδες χρόνια ζωή και ότι η δομή της συγκροτείται από αλλεπάλληλα επίπεδα : οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό. Τα επίπεδα αυτά αλληλοεξαρτώνται, πράγμα που σημαίνει ότι δεν είναι αποδεκτό να εξετάζουμε ένα μόνο επίπεδο αγνοώντας τα άλλα.
Η φιλοσοφία παίζει ένα διπλό ρόλο : από τη μια μεριά συνενώνοντας τις επιστήμες χαράζει ένα δρόμο προς την αλήθεια, από την άλλη διατυπώνει θεωρίες και οράματα για τον άνθρωπο και την κοινωνία, όσον αφορά το καλό, το δίκαιο και το ωραίο.
Η τέχνη και η λογοτεχνία, ειδικότερα η ποίηση, συνδέει την ιστορία με τη φιλοσοφία κατά έναν μοναδικό, οικουμενικό και ανεπανάληπτο τρόπο, χρησιμοποιώντας κάθε τέχνη άλλη πρώτη ύλη που όμως υπακούει ελεύθερα σε κανόνες ρυθμού και αρμονίας.
Η επιστήμη, η φιλοσοφία, η τέχνη, η θρησκεία, η πολιτική, όλα έχουν ως σκοπό να βοηθήσουν τον άνθρωπο στην πορεία του, ατομικά και κοινωνικά. Όλα συνδέονται και αλληλοσυμπληρώνονται. Όποια προσέγγιση διακηρύσσει τη μοναδικότητά της και την αποκλειστικότητά της, και τον άνθρωπο δε συνδράμει και ακυρώνει την αποστολή της.
Το ζητούμενο είναι πώς όλα αυτά μεταφέρονται από γενιά σε γενιά. Σαφώς αναφερόμαστε στην παιδεία και ειδικότερα στην εκπαίδευση. Ένας διαχρονικός θεσμός που όποια μορφή κι αν έχει, είναι ο κύριος ιμάντας μετάδοσης του ‘παρελθόντος’ στο ‘παρόν’ για τη γέννα του ‘μέλλοντος’.
Παγκόσμια υπάρχει ‘κρίση’ και παγκόσμια η παιδεία/εκπαίδευση στις μέρες μας περνά ‘δύσκολες μέρες’. Είναι μάλιστα πολύ χαρακτηριστικό ότι για την ‘κρίση’ ενοχοποιείται συχνά η ‘παιδεία’, ενώ για τη θεραπεία της ‘κρίσης’ οι περισσότεροι ελπίζουν πάλι σ’ αυτήν.
Θεωρώ ότι πράγματι η παιδεία είναι πολύ σημαντικός θεσμός, πιστεύω όμως ότι η εκπαίδευση από την εποχή του Διαφωτισμού πήρε στραβό δρόμο επειδή στηρίχθηκε κυρίως στον ορθό λόγο. Αποτέλεσμα είναι τα αδιέξοδα, οι βαρβαρότητες και οι στρεβλώσεις των τελευταίων τριών αιώνων. Ποτέ δεν είναι αργά. Ας το διερευνήσουμε.
* Μιλώντας για την παιδεία και το ρόλο της μπορούμε να ξεκινήσουμε από τον Πλάτωνα, που στην ‘Πολιτεία’ του κυρίαρχη θέση έχει η διαπαιδαγώγηση των παιδιών.
Ο Πλάτων διαιρεί την ψυχή σε τρία μέρη : Λογιστικόν / Λογική, Θυμοειδές / Συναίσθημα, Επιθυμητικόν / Επιθυμίες. Σε κάθε μέρος της ψυχής αντιστοιχεί και μία αρετή : σοφία, ανδρεία, σωφροσύνη. Όλες οι αρετές πρέπει να αναπτύσσονται αρμονικά. Από την αρμονική ανάπτυξή τους αποτελείται η δικαιοσύνη, η οποία είναι η αρμονία των τριών άλλων αρετών.
Ο Πλάτων πιστεύει ότι η ιδανική κοινωνία διαστρωματώνεται σε τρεις τάξεις : φιλόσοφοι, φύλακες, δημιουργοί.
Αυτό που μπορούμε να κρατήσουμε από τις πλατωνικές απόψεις είναι η αρμονική συνύπαρξη αντίστοιχα των μερών της ψυχής, των αρετών και των τάξεων της κοινωνίας. Επιπλέον, η αρμονία της κοινωνίας και η αρμονία της ψυχής είναι καταστάσεις αλληλένδετες, αλληλοκαθοριζόμενες και αλληλοεξαρτώμενες.
Και από τον αρχαίο και θείο Πλάτωνα να διανύσουμε δυο χιλιάδες πεντακόσια χρόνια για να φτάσουμε στην εποχή μας, στον καθηγητή Παιδαγωγικής του Πανεπιστημίου του Harvard, Howard Gardner, που διέκρινε οκτώ διαφορετικούς τύπους ευφυΐας στον άνθρωπο. Σύμφωνα με τη θεωρία του, η οποία έχει γίνει ευρύτατα αποδεκτή, δεν υπάρχει μόνο ένα είδος ευφυΐας. Ο δείκτης νοημοσύνης, το γνωστό IQ, είναι πλέον ξεπερασμένο. Ο Gardner διακρίνει ευφυΐα 1.γλωσσική, 2. λογομαθηματική, 3. χώρου, 4. μουσική, 5. σωματική – κιναισθητική, 6. διαπροσωπική, 7. ενδοπροσωπική, 8. της φύσης.
Η εκπαίδευση που επικρατεί στα νεότερα χρόνια και τα τεστ νοημοσύνης ενδιαφέρονται για το 1ο και 2ο είδος ευφυΐας, αδιαφορώντας για τα άλλα είδη που συνδέονται με τη δημιουργικότητα, την τέχνη και βέβαια το συναίσθημα του ανθρώπου. Να σημειώσουμε ότι τα διάφορα είδη είναι ανεξάρτητα μεταξύ τους, ενώ στον άνθρωπο συνήθως επικρατούν δύο ή τρία είδη ευφυΐας, ώστε να αντιλαμβάνεται τον κόσμο από πολλές διαφορετικές πλευρές. Είναι πολύ συχνό ένα παιδί που είναι ‘κακό’ στη γλώσσα ή στα μαθηματικά να είναι ‘καλό’ στη ζωγραφική ή στη μουσική. Εντούτοις, αυτό δεν ενδιαφέρει το ‘σχολείο’ ή την ‘κοινωνία’ και την ‘αγορά’.
Με την ευκαιρία να προσθέσουμε ότι ο ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ Daniel Goleman μίλησε για τη Συναισθηματική Νοημοσύνη (emotional intelligence) EQ που σχετίζεται με την αυτεπίγνωση, τον αυτοέλεγχο, τα κίνητρα συμπεριφοράς, την ενσυναίσθηση, τις κοινωνικές δεξιότητες. Η διανοητική νοημοσύνη IQ και η συναισθηματική νοημοσύνη EQ είναι δύο διακριτές και ξεχωριστές ικανότητες του ανθρώπου, που πάντως η μία συμπληρώνει την άλλη. Επιπλέον, ο Daniel Goleman με νεότερα βιβλία και μελέτες του αναφέρεται στην κοινωνική και οικολογική νοημοσύνη.
Είναι φανερό, λοιπόν, μετά από όλες τούτες τις σύγχρονες προσεγγίσεις, ότι ξαναγυρνούμε στις πλατωνικές απόψεις. Οπότε προκύπτει το απλό ερώτημα, γιατί υπάρχει το χάσμα ανάμεσα στη θεωρία και στην πράξη. Η ιστορία και η φιλοσοφία θα μας βοηθήσουν ακριβώς να ιχνηλατήσουμε απαντήσεις στο ερώτημά μας.
* Μετά την ύστερη αρχαιότητα, στη δυτική Ευρώπη αρχίζει ο Μεσαίωνας, ενώ κατά την ίδια περίοδο στην περιοχή της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη έχουμε τη λεγόμενη Βυζαντινή Αυτοκρατορία (330 – 1453).
Ο δυτικός μεσαίωνας διακρίνεται για τη φεουδαρχική οικονομική οργάνωση. Ήδη όμως από το 13ο αιώνα παρουσιάζονται αλλαγές στο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο που οδηγούν στο πέρασμα από το μεσαιωνικό στο νεότερο κόσμο (1453-1815).
Η ανερχόμενη αστική τάξη, οι έμποροι και οι τραπεζίτες επιζητούν πλέον να παίξουν ρόλο στην πολιτική ζωή. Αυτό που οικοδομείται είναι ο νέος άνθρωπος, που ενδιαφέρεται για την επίγεια και όχι για την ουράνια ζωή. Η θεολογική προσέγγιση υποχωρεί και η γνώση και η επιστήμη παίζει βασικό ρόλο, έχουμε τη λεγόμενη Αναγέννηση και Ανθρωπισμό, με επιστροφή στην κλασική αρχαιότητα, τη λατρεία του ανθρώπου και την ανάπτυξη της τέχνης.
* Κατά την εκατονταετία 1688 – 1789 αναπτύσσεται ο Διαφωτισμός ή αιώνας των Φώτων. Το κίνημα αυτό έθεσε ως σκοπό τη βελτίωση του ανθρώπου, στοχεύοντας σε μεταβολές, ανάπτυξη κριτικής, με πίστη στην πρόοδο του ανθρώπου.
Οι διαφωτιστές πιστεύουν ότι η ιστορία δεν είναι έργο της Θείας Πρόνοιας αλλά του ανθρώπινου πνεύματος, που συνδέεται στενά με την επιστήμη και την τεχνολογία. Ειδικότερα πιστεύουν στη δυνατότητα του ανθρώπου να σχηματίζει όλο και πιο σαφή αντίληψη για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο και για τα δικαιώματά του, με απόλυτη πίστη στο ανθρώπινο λογικό. Ο Διαφωτισμός εκφράζει την αστική τάξη και την τάση της να απαλλαγεί από τη φεουδαρχία, ενώ δεν μπόρεσε να αναγνωρίσει τον ιστορικό ρόλο των ευρύτερων λαϊκών στρωμάτων.
* Το κίνημα του Διαφωτισμού, ο αιώνας των Φώτων, είναι η εποχή του ορθολογισμού και του φιλελευθερισμού, με διακήρυξη και προάσπιση των ατομικών δικαιωμάτων. Καρπός των ιδεών αυτών είναι η Βιομηχανική επανάσταση, ο Αγώνας για Αμερικανική Ανεξαρτησία και η Γαλλική Επανάσταση. Σε οικονομικό επίπεδο διαμορφώνεται το κεφαλαιοκρατικό σύστημα, ο λεγόμενος καπιταλισμός, με κυρίαρχο στοιχείο το κέρδος. Το κέρδος καθίσταται ο μανδύας και ο στόχος όλων των επιπέδων πραγματικότητας. Όλα, εκπαίδευση, πολιτική, επιστήμη, τεχνολογία, κοινωνικές δομές έχουν ως κριτήριο τα οικονομικά μεγέθη και την αύξηση του κεφαλαίου, μέσα από την αντίθεσή του προς την εργασία.
Να αναδράμουμε χρονικά στα τέλη του 16ου – αρχές 17ου αιώνα και στον περίφημο Francis Bacon (1561 – 1626) στον οποίον αποδίδεται το απόφθεγμα «Η γνώση είναι δύναμη», που ίσως είναι παλιότερο. Όμως δίνεται τώρα μια νέα έμφαση, όπως σημειώνει o Bertrand Russell στην ‘Ιστορία της Φιλοσοφίας’ : «Η όλη βάση της φιλοσοφίας του ήταν πρακτική : να βοηθήσει την ανθρωπότητα να κυριαρχήσει των δυνάμεων της φύσεως δια των επιστημονικών ανακαλύψεων και εφευρέσεων». Ας επανέλθουμε όμως στο Διαφωτισμό.
Αναμφίβολα, οι νέες ιδέες συνέβαλαν στη βελτίωση της ζωής, της εκπαίδευσης, στην υποχώρηση του φανατισμού, στην ενίσχυση της ισότητας. Καθυστερημένα, στο διάστημα 1750 – 1821, αναπτύσσεται και ο Νεοελληνικός διαφωτισμός, που εκτός των άλλων συνδέθηκε με την προετοιμασία του Αγώνα του 1821. Παρά τις όποιες ελληνικές ιδιορρυθμίες, η κυρίαρχη αντίληψη και στην Ελλάδα όπως και στην υπόλοιπη Ευρώπη στηρίζεται στην οργάνωση της κοινωνίας στα νεότερα χρόνια, στον ορθό λόγο και στο κέρδος.
* Ως τώρα δεν αναφέραμε ονόματα διαφωτιστών, γιατί είναι πολλά και ο σκοπός μας είναι να μιλήσουμε για ιδέες και τάσεις και όχι για πρόσωπα. Εξαίρεση αποτελεί ο Jean – Jacques Rousseau (1712 – 1778) που με το πλούσιο έργο του πρότεινε έναν άλλο δρόμο.
Ο Ρουσσώ συνεχίζει, βέβαια, το Διαφωτισμό, κυρίως το γαλλικό, αντιτίθεται όμως προς την τάση να αποκλείεται το φανταστικό και το συγκινησιακό στοιχείο από την εξέλιξη του ανθρώπου. Αυτός ο αποκλεισμός έχει ως αποτέλεσμα μια σημαντική αντίφαση : από τη μια μεριά παρατηρείται νοητική πρόοδος, από την άλλη μεριά έχουμε ηθική οπισθοδρόμηση του ανθρώπου. Αυτή η αντίφαση μπορεί να υπερνικηθεί με την ορθή παιδεία και με τη συμμετοχή του ευρύτερου λαϊκού στοιχείου στις κοινωνικές και πολιτιστικές εξελίξεις. Σε αντίθετη περίπτωση, οι άνθρωποι θα γίνουν δούλοι των ισχυροτέρων, ενώ η ηθική υστέρηση τελικά θα ακολουθηθεί από νοητική οπισθοδρόμηση.
Δύο βιβλία του Ρουσσώ, ο Αιμίλιος ή Περί αγωγής και το Κοινωνικό συμβόλαιο, αποτελούν την ‘άλλη’ πυξίδα για την πορεία του ανθρώπου και του πολιτισμού.
Ο Ρουσσώ προσέγγιζε τα θέματα με το συναίσθημα και όχι με βάση τη λογική. Βασική θέση του είναι η άποψη ότι ο άνθρωπος ήταν καλός όσο ζούσε στη φύση. Στον Αιμίλιο υποστηρίζεται ότι καλύτερος δάσκαλος είναι η προσωπική επαφή του μαθητή με τη φύση και τα πράγματα. Στο Κοινωνικό Συμβόλαιο εξάλλου διαβάζουμε ότι ‘ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος και παντού είναι αλυσοδεμένος’. Μ’ άλλα λόγια, η ισότητα υπήρχε στη φυσική κοινωνία και καταργήθηκε από τους θεσμούς της ιδιοκτησίας και της εξουσίας.
Μέσα από τα κείμενά του ο Ρουσσώ στέκεται ιδιαίτερα στη σημασία των εμπειριών της παιδικής ηλικίας, στο ρόλο των αδικιών και της βίας που βιώνεται μέσα στην οικογένεια και στο σχολείο. Ο ίδιος εξομολογείται ανάλογα βιώματα που καθόρισαν την ίδια του τη ζωή.
Ο Ρουσσώ με τις απόψεις του αυτές θεωρείται από πολλούς πρόδρομος του ρομαντισμού και του σοσιαλισμού του 19ου αιώνα.
* Θα ήθελα ολοκληρώνοντας να περάσουμε στο σύγχρονο κόσμο, στο 19ο και 20ο αι. Παραπέμπω με την ευκαιρία σε μια σειρά άρθρων μου στο περιοδικό ‘Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση’ (που σταμάτησε τόσα άδοξα να εκδίδεται μετά από δεκαοχτάχρονη πετυχημένη πορεία). Στα τεύχη 102 – 107, 2002-3, δημοσίευσα σε συνέχειες το έργο μου «Ένα ποτάμι που κυλά…» και «Ευρώπη : το παλιό μεγάλο μας σπίτι» – Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού. Στα προηγούμενα κείμενα μιλώ για όλες τις εποχές, στο τελευταίο επικεντρώνομαι στην Ευρώπη, όπου στο οικείο σημείο γράφω :
«Ο Ευρωπαϊκός πολιτισμός, η επιστήμη και η τέχνη, το 19ο και 20ο αιώνα αναπτύχθηκε ιδιαίτερα, συνδέοντας την οικονομική και πολιτική ανάπτυξη με αποτελεσματικό τρόπο. Υπάρχει μια συνέχεια από το Διαφωτισμό και μετά ως τις μέρες μας. Όσον αφορά την επιστήμη, από τη μηχανιστική αντίληψη του Σύμπαντος και τη χρήση των μαθηματικών και την τεχνολογική πρόοδο, με την εισαγωγή της επιστήμης στα πανεπιστήμια και την οργανωμένη πλέον γνώση, φτάσαμε στη σύνδεση της επιστημονικής έρευνας με την οικονομική ανάπτυξη και την τεχνολογική πρόοδο».
Στο σύγχρονο επιπλέον κόσμο, αξιοπρόσεκτα χαρακτηριστικά είναι, στη βάση πάντα του ορθολογισμού και του κέρδους : η Αποικιοκρατία, η εξάντληση των πηγών και των πρώτων υλών, τα περιβαλλοντικά αδιέξοδα, οι παγκόσμιοι και οι τοπικοί πόλεμοι με στόχο την οικονομική επικράτηση, η παγκοσμιοποίηση ως τρόπος κοινωνικοοικονομικού ελέγχου των κρατών από αφανείς μηχανισμούς.
Ιδιαίτερα στο χώρο της εκπαίδευσης, τα συστήματα που επιβάλλονται έχουν πρακτικίστικα και χρησιμοθηρικά στοιχεία, κυρίως εμπνεόμενα από το λεγόμενο Φορντισμό ή Τεϊλορισμό, όπου ο μαθητής είναι εξαρτημένος λιγότερο ή περισσότερο από αυτόν που διδάσκει, ελέγχει και αξιολογεί – χωρίς να έχει τη δυνατότητα να γνωρίσει σε βάθος και συνολικά. Ο τελικός σκοπός είναι να παράγονται άνθρωποι ικανοί να παράγουν και να καταναλώνουν αγαθά. Σε πολλές περιπτώσεις, ο δάσκαλος είναι διευθυντής σούπερ μάρκετ και μάγειρας και ο μαθητής πελάτης.
Στην οικονομία, παρά τα σοσιαλιστικά διαλείμματα τοπικά και χρονικά, σε γενικές γραμμές το κυρίαρχο σύστημα εξακολουθεί να είναι ο καπιταλισμός – που βέβαια αναμορφώνεται για να επιβιώσει. Τα δύο βασικά στοιχεία του (η αύξηση του κέρδους και η αντίθεση κεφαλαίου – εργασίας) παραμένουν. Τις τελευταίες δεκαετίες μάλιστα οξύνονται οι αντιθέσεις, και το κεφάλαιο είναι περισσότερο ‘βάρβαρο’ στη συμπεριφορά του απέναντι στους φορείς της εργασίας και της ενγένει δημιουργικότητας, μ’ άλλα λόγια απέναντι στο μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού.
Επιπλέον, στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα αρχίζουν να οξύνονται επικίνδυνα τα οικολογικά προβλήματα, που συνήθως αντιμετωπίζονται πυροσβεστικά, στο αποτέλεσμα και όχι στο γενεσιουργό αίτιο. Παντού εξάλλου παρατηρείται το ίδιο λάθος.
* Όταν, λοιπόν, αγαπητοί αναγνώστες μου και αγαπητές αναγνώστριές μου, λέμε ότι η κρίση είναι πολύπλευρη και όταν λέμε ότι φταίει η παιδεία, εννοούμε ότι για να αντιμετωπιστούν τα αδιέξοδα, οι βαρβαρότητες και οι στρεβλώσεις των τριών τελευταίων αιώνων, οφείλουμε να αρχίσουμε από τον άλλο δρόμο. Ποτέ δεν είναι αργά για την αιωνιότητα …
* Στη Λαμπρή που ήρθε ι, η ελπίδα βγαίνει μέσα από τον τάφο, «θανάτω θάνατον πατήσας».
Στην πασχαλιάτικη ελπίδα αφιερώνω τούτο το κείμενό μου, στους συμπατριώτες και στις συμπατριώτισσές μου.
