Φιλόλογος,συγγραφέας,ποιητής
Πρόσφατα στις «Νησίδες» (ΕφΣυν, 27-29 Οκτωβρίου 2023) διάβασα ένα ενδιαφέρον άρθρο της καθηγήτριας του ΕΚΠΑ και Κριτικού της Λογοτεχνίας Τιτίκας Δημητρούλια με τίτλο «Αντιστασιακή λογοτεχνία και μνήμη».
Διαβάζουμε στην αρχή του κειμένου της:
«Η λογοτεχνία και η μνήμη μοιράζονται πολλά κοινά. Η μνήμη είναι πάντα κατασκευή, το ίδιο και η λογοτεχνία. Η λογοτεχνία είναι αφήγηση, το ίδιο και η μνήμη. Και οι δύο είναι επιλογή και πύκνωση. Εξ ου και η λογοτεχνία αποτελεί την κατεξοχήν μνημονική τέχνη: καταγράφει τη μνήμη μιας κοινότητας, τη συλλογική μνήμη, όντας την ίδια στιγμή μια πράξη μνήμης».
Ο κόσμος της λογοτεχνίας πράγματι είναι συναρπαστικός. Με τον κόσμο αυτό ασχολούμαι από μικρός· διαβάζω και γράφω λογοτεχνικά κείμενα, μιλώ, διδάσκω και γράφω για τη λογοτεχνία. Βοήθημά μου εδώ και δεκαετίες, ανάμεσα στα άλλα, είναι το βιβλίο των René Wellek (1903 – 1995) και Austin Warren (1899 – 1986) «Θεωρία Λογοτεχνίας», εκδ. Δίφρος, μετάφραση Γ. Στ. Δεληγιώργη, σελ. 408, Δεκέμβριος 1980, ξένος τίτλος “Theory of Literature” (1948). Οι μεταφράσεις της Θεωρίας της Λογοτεχνίας ξεκίνησαν αμέσως μετά τη δημοσίευσή της, μέχρι το 2010 το έργο είχε μεταφραστεί σε περισσότερες από είκοσι γλώσσες
Αυτό το βιβλίο θα παρουσιάσω στο κείμενό μου, παραθέτοντας κάποια μικρά αποσπάσματα.
Στον Πρόλογο του έργου διαβάζουμε:
«Η ονομάτιση αυτού του βιβλίου ήταν κάτι περισσότερο από απλώς δύσκολη. Ακόμα και ένας δα “τιτλάκος”, “Θεωρία της Λογοτεχνίας και Μεθοδολογία των Φιλολογικών Μελετών”, θα ήταν πάρα πολύ άβολος. Πριν από το δέκατο ένατο αιώνα θα τα κατάφερνε κανείς καλύτερα, γιατί τότε ο πλήρης τίτλος θα γέμιζε όλη την πρώτη σελίδα ενώ στη ράχη θα υπήρχε μόνον η ένδειξη “Φιλολογία”.
Έχουμε γράψει ένα βιβλίο που, καθ’ όσον γνωρίζουμε, δεν έχει το όμοιό του. Δεν είναι σχολικό βιβλίο που να χειραγωγεί τους νέους προς τα στοιχεία της εκτιμήσεως της λογοτεχνίας, ούτε σαν το (Σκοποί και Μέθοδοι – Aims and Methods του Morize), μια θεώρηση της τεχνικής της φιλολογικής έρευνας.
Έχει αξιώσεις να αποτελεί συνέχεια της Ποιητικής και της Ρητορικής (από τον Αριστοτέλη μέχρι και τους Blair, Campbell και Kames) που είναι μία συστηματική εξέταση των γενών (Gentres) του “καλού λόγου” και της υφολογίας, ή, ακόμη, και συνέχεια βιβλίων που λέγονται Αρχές της Κριτικής της Λογοτεχνίας.
Ζητήσαμε, επί πλέον, να ενώσουμε την “ποιητική” (ή θεωρία της λογοτεχνίας) με την “φιλολογία” (την “έρευνα”) και την “ιστορία της λογοτεχνίας” (την “δυναμική” της λογοτεχνίας, που είναι αντίθετη προς την “στατική” της θεωρίας και της κριτικής), ή του Tomashevsky το Literary Theory (Λογοτεχνική Θεωρία). Εν αντιθέσει με τους γερμανούς όμως, αποφύγαμε την απλή επανάληψη της γνώμης των άλλων και, αν και ελάβαμε υπ’ όψιν τις διάφορες τάσεις και μεθόδους, εν τούτοις στο γράψιμο ακολουθήσαμε μια σταθερή κατεύθυνση».
Για να σχηματίσει ο αναγνώστης / η αναγνώστριά μου μια γενική εικόνα του βιβλίου παραθέτω τα κεφάλαια του έργου:
- Λογοτεχνία και φιλολογικές σπουδές / 2. Η φύση της λογοτεχνίας / 3. Η λειτουργία της λογοτεχνίας / 4. Θεωρία της λογοτεχνίας, κριτική και ιστορία / 5. Γενική, συγκριτική και εθνική λογοτεχνία / 6. Ταξινόμηση και εδραίωση των μαρτυριών / 7. Λογοτεχνία και βιογραφία / 8. Λογοτεχνία και ψυχολογία / 9. Λογοτεχνία και κοινωνία / 10. Λογοτεχνία και ιδέες / 11. Η λογοτεχνία και οι άλλες τέχνες / 12. Ο υπαρκτικός τρόπος ενός λογοτεχνήματος / 13. Ευφωνία, ρυθμός και μέτρο
- Ύφος και υφολογία / 15. Εικόνα, μεταφορά, σύμβολο, μύθος / 16. Η φύση και οι τρόποι της αφηγηματικής πλασματικότητος / 17. Γένη του καλού λόγου
- Η αξιολόγηση και 19. Η ιστορία της λογοτεχνίας
Φιλοδοξώ, μέσα από τα λίγα αποσπάσματα που θα παραθέσουμε, να παρουσιάσουμε κάποιους βασικούς άξονες της βούλησης των συγγραφέων του βιβλίου. Επιλέξαμε τα, κατά τη γνώμη μας, κεντρικά ζητήματα της λογοτεχνίας
- Όσον αφορά τη φύση της λογοτεχνίας διαβάζουμε:
– Η λογοτεχνική γλώσσα είναι πολύ βαθύτερα δεμένη με την ιστορική δομή της γλώσσας, σελ. 30
– Ο διαχωρισμός μεταξύ καθημερινής και λογοτεχνικής γλώσσας είναι κάτι το πιο δύσκολο να θεμελιωθεί, σελ. 30
– Η διάκριση μεταξύ τέχνης και μη τέχνης, μεταξύ λογοτεχνίας και μη λογοτεχνικής γλωσσικής έκφρασης, είναι ρευστή. Η αισθητική λειτουργία μπορεί να φθάνει και τις πιο ποικίλες γλωσσικές εκφράσεις, σελ. 31
- Για τη λειτουργία της λογοτεχνίας και το ρόλο της:
– Η ιστορία της αισθητικής θα μπορούσε να αποτελέσει εν περιλήψει, μία διαλεκτική με θέση και αντίθεση το Dulce και το Utile του Ορατίου: γλυκιά η ποίηση και χρήσιμη, σελ. 38
– Το «χρήσιμο» ισοδυναμεί με την «μη απώλεια χρόνου», «όχι τρόπος να περνάει η ώρα», κάτι το άξιο επισταμένης προσοχής. Το «τερπνό» είναι ισοδύναμο με το «μη πληκτικό», το «όχι αγγαρεία», με την «αυταξία», σελ. 39
– Όταν λειτουργεί επιτυχημένα το λογοτεχνικό έργο, οι δύο «έννοιες» της τέρψης και της χρηστότητας [μάλλον εννοεί ο μεταφραστής, χρησιμότητας] δεν πρέπει απλώς να συνυπάρχουν, αλλά και να συγχωνεύονται, σελ. 39
- Για τη σχέση λογοτεχνίας και κοινωνίας:
– Η λογοτεχνία εμφανίζεται μέσα σ’ ένα κοινωνικό πλαίσιο, ως μέρος ενός πολιτισμού, μέσα σ’ ένα περιβάλλον […] Το πρώτο βάθρο πάνω στο οποίο στηρίζεται ένα έργο λογοτεχνικό, θα πρέπει να σκεφτούμε, είναι η γλωσσική και λογοτεχνική του παράδοση, και αυτή η παράδοση περιβάλλεται από ένα γενικό πολιτιστικό «κλίμα». Μόνο κατά ένα πολύ έμμεσο τρόπο θα μπορούσαμε να συνδέσουμε τη λογοτεχνία με συγκεκριμένες οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις. Φυσικά συσχετίζονται όλες οι σφαίρες της ανθρώπινης δραστηριότητας, σελ. 131
- Για τη σχέση λογοτεχνίας και ιδεών:
– Η σχέση μεταξύ λογοτεχνίας και ιδεών μπορεί να νοηθεί κατά ποικίλους τρόπους. Συχνά η λογοτεχνία θεωρείται σαν μορφή φιλοσοφίας, σαν «ιδέες» τυλιγμένες με «μορφή»· και αναλύεται έτσι ώστε να προβάλλουν οι «κύριες ιδέες» […] Η αντίθετη άποψη αρνείται οποιοδήποτε φιλοσοφικό βάθος στη λογοτεχνία […] Εάν αναλύσουμε πολλά διάσημα ποιήματα που θαυμάζονται για τη φιλοσοφία τους, πολλές φορές ανακαλύπτουμε κοινοτοπίες σχετικές, το θνητό του ανθρώπου ή το αβέβαιο της τύχης […[ Βεβαίως και μπορεί η λογοτεχνία να θεωρηθεί ως τεκμήριο της ιστορίας των ιδεών και της φιλοσοφίας, αφού η ιστορία ης λογοτεχνίας αντανακλά και παραλληλίζεται προς την ιστορία της διανόησης […] Ο Lovejoy διευκρινίζει ότι η φιλοσοφία της ιστορίας μελετά τα μεγάλα συστήματα, ενώ η ιστορία των ιδεών παρακολουθεί μονάδες ιδεών, δηλ. αναλύει τα συστήματα των φιλοσόφων στα συστατικά του μέρη, μελετώντας ατομικά μοτίβα, σελ. 139 – 140
- Η λογοτεχνία σε σχέση με τις άλλες τέχνες:
– Οι σχέσεις της λογοτεχνίας με τις καλές τέχνες και τη μουσική είναι πολλές και πολύπλοκες. Πολλές φορές η ποίηση άντλησε την έμπνευσή της από πίνακες ζωγραφικής, από γλυπτά ή από τη μουσική […] Με τη σειρά της και η λογοτεχνία είναι δυνατόν να γίνει θέμα της ζωγραφικής ή της μουσικής, ιδιαίτερα της φωνητικής και προγραμματικής μουσικής, κατά τον ίδιο τρόπο που η λογοτεχνία, ιδιαίτερα η λυρική και η δραματική, συνεργάζεται στενά με τη μουσική, σελ. 157
- Το τελευταίο σημείο αναφέρεται στην ιστορία της λογοτεχνίας:
– Είναι δυνατή η συγγραφή της ιστορίας της λογοτεχνίας, δηλαδή, η συγγραφή εκείνου που θα είναι και φιλολογικό και ιστορία; Πρέπει να παραδεχθούμε ότι οι περισσότερες ιστορίες της λογοτεχνίας, είναι είτε κοινωνικές ιστορίες, ή ιστορίες της σκέψεως με παραδείγματα από τη λογοτεχνία, ή εντυπώσεις και κρίσεις επάνω σε ορισμένα έργα τακτοποιημένα, λίγο πολύ, χρονολογικά […] Ενώ όλοι αυτοί και πολλοί άλλοι ιστορικοί μεταχειρίζονται τη λογοτεχνία σαν απλό τεκμήριο για τη διασάφηση της εθνικής και κοινωνικής ιστορίας, εκείνοι που αποτελούν μια άλλη ομάδα αναγνωρίζουν ότι η λογοτεχνία είναι πάνω απ’ όλα τέχνη, αλλά παρουσιάζονται ανίκανοι να γράψουν ιστορία, σελ. 323
– Να όμως που υπάρχουν θεωρητικοί, οι οποίοι απλώς αρνούνται ότι η λογοτεχνία έχει ιστορία […] Ο Τ. Σ. Έλιοτ αρνείται το «περασμένο» ενός καλλιτεχνήματος. «Το σύνολο της Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας από τον Όμηρο», λέει, «έχει μια ταυτόχρονη ύπαρξη και συνθέτει μία ταυτόχρονη τάξη» […] Δεν αρνούμεθα φυσικά, ότι υπάρχει κάποια πραγματική διαφορά μεταξύ της πολιτικής ιστορίας και της ιστορίας της τέχνης. Υπάρχει διάκριση μεταξύ εκείνου που είναι ιστορικό και περασμένο και εκείνου που είναι ιστορικό και κατά κάποιον τρόπο παρόν.
Όπως δείξαμε και πιο πριν, ένα ατομικό καλλιτέχνημα δεν μένει αναλλοίωτο μέσα στο πέρασμα της ιστορίας. Υπάρχει βεβαίως μία ουσιώδης ταυτότης δομής που παραμένει η ίδια μέσα στο πέρασμα των χρόνων. Αλλά αυτή η δομή είναι δυναμική. Αλλάζει μέσα στην πορεία της ιστορίας ενώ περνά από τη σκέψη αναγνωστών, κριτικών, και ομοτέχνων, σελ. 326
Επίμετρο
Ολοκληρώνοντας τον περίπατό μας στο βιβλίο των René Wellek και Austin Warren «Θεωρία Λογοτεχνίας», θεωρώ απαραίτητο να θίξω τη θέση της λογοτεχνίας στην Εκπαίδευση, κυρίως στη δευτεροβάθμια. Έχω τη βεβαιότητα ότι συρρικνώνεται και υποβαθμίζεται. Υπάρχει, μάλιστα, η άποψη ότι καλύτερα θα ήταν να καταργηθεί. Δεν υποστηρίζω την κατάργηση, αλλά την αναβάθμιση. Πριν από μερικά χρόνια ήταν εξεταζόμενο μάθημα στις Πανελλήνιες θεωρητικής κατεύθυνσης. Όλα αυτά είναι θέματα προς έρευνα και συζήτηση.
Κλείνουμε με το ποίημα του Γεώργιου Σουρή «Στηριγμένος στο ραβδί μου…»
Στηριγμένος στο ραβδί μου / τώρα στα γεράματα
κλαίω την πολλή σπουδή μου / και τα τόσα γράμματα
Τόσες γνώσεις φύγανε / πέταξαν οι φήμες
και στο βρόντο πήγανε / τόσων στίχων ρίμες.
Πόσα ραβδιά μας έμειναν…
