Ανάξαρχος: ο ‘ευδαιμονικός’ φιλόσοφος

Επιμέλεια: ΕλένηΔιαφωνίδου
elenidfn@yahoo.com
 
 
Ο Ανάξαρχος, ο οποίος έζησε κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. (περίπου380-320 π.Χ.), ανήκει στη σχολή των Αβδήρων και η φιλοσοφία του απηχείιδέεςτου Δημόκριτου και του Πρωταγόρα, με μια τάση προς τον σκεπτικισμό.Σύμφωνα μετον Διογένη τον Λαέρτιο, (Βίοι Φιλοσόφων, βιβλίο ΙΧ, §58 -60) οΑνάξαρχοςμαθήτευσε κοντά στo Διογένη τoν Σμυρναίο, που ήταν μαθητής τουΜητρόδωρου τουΧίου.
Σχετικά με τη φιλοσοφική του στάση, ο Ανάξαρχος δε δεχότανκανένα σταθερό κριτήριο για την αλήθεια. Η φιλοσοφική του θεωρίαυποστήριζε ότιτα όντα, όλα αυτά που βλέπουμε ή ακούμε βρίσκονται σε μια σκηνογραφία ήσε μιασυνεχή κατάσταση ύπνου και ονείρου ή σε μια κατάσταση τρέλας. Κατάσυνέπεια, ηποιότητα της συμπεριφοράς μας καταντάει αδιάφορη.
 
Πλάι στο ΜέγαΑλέξανδρο
Το πάθος του για τη ζωή και η ευχαρίστηση που λάμβανε για τοκαθετί ήταν τα γνωρίσματα που τον χαρακτήριζαν σαν προσωπικότητα.Γενικόςκανόνας στη ζωή του ήταν το «ευδαιμόνως ζην», δηλαδή ο ατάραχος καιχωρίς πάθηβίος, εξαιτίας του οποίου απέκτησε την ονομασία «Ευδαιμονικός». Είχετηνικανότητα να οδηγεί εύκολα οποιονδήποτε στον καλό δρόμο.
Κατηγορήθηκε ωστόσο, ότι ενθάρρυνε τον κακό εαυτό του ΜέγαΑλέξανδρου, του οποίου υπήρξε προσωπικός φίλος και τον ακολούθησε στηνμεγάληεκστρατεία του για την κατάκτηση της Ασίας. Πληροφορίες για τονΑνάξαρχο, αλλάκυρίως για τη σχέση του με τον Αλέξανδρο, αντλούμε από αρχαίουςσυγγραφείς,όπως ο Αρριανός (95 -175 μ.Χ.), ο Πλούταρχος (47 -127 μ.Χ.), ο ΔιογένηςοΛαέρτιος κ.α.
Σύμφωνα με τις πηγές αυτές, ο Ανάξαρχος παριστάνεταιπερισσότερο ως κόλακας παρά ως φίλος του Αλεξάνδρου. Ο Πλούταρχοςπεριγράφειένα περιστατικό, κατά το οποίο ο Αλέξανδρος πάνω στο μεθύσι του σκότωσετονΚλείτο, έναν από τους Εταίρους του. Στη συνέχεια προέβη σε μια θεατρικήεπίδειξητύψεων, αλλά ο φιλόσοφος Ανάξαρχος τον έπεισε ότι ο βασιλιάς είναι πάνωαπότους νόμους. Χαρακτηριστικά είναι τα λόγια του πειθήνιου προς τονΑλέξανδροΑνάξαρχου, μετά το αίτημα του τελευταίου να τον προσκυνούν οι Εταίροι,τα οποίαπαραδίδει ο Αρριανός στο έργο του «Ανάβασις»: «Είναι πολύ πιο δίκαιο ναθεωρήσουμε τον Αλέξανδρο θεό, παρά τον Διόνυσο και τον Ηρακλή….γιατίδενυπάρχει καμιά αμφιβολία ότι, όταν ο Αλέξανδρος θα πέθαινε, οι άνθρωποιθα τοντιμούσαν σαν θεό, πολύ πιο δίκαιο λοιπόν θα ήταν αν του απέδιδαν τιςτιμέςαυτές, ενώ ήταν ακόμα ζωντανός και όχι μετά το θάνατο του, οπότε θα τουήσανάχρηστες ».
Άλλοτε πάλι, προπίνοντας στην υγεία του Αλέξανδρου, σήκωσετο ποτήρι και είπε: «Ένας θεός θα πέσει από θνητό χέρι». Αυτό αναφέρειοΔιογένης ο Λαέρτιος για τον Ανάξαρχο, ενώ σε άλλο σημείο παραθέτει ότιοτελευταίος ήταν και αυτός που έβγαλε από την πλάνη τον Αλέξανδρο όταννόμιζεότι είναι θεός. Γιατί όταν είδε να τρέχει από μια πληγή αίμα, του το‘δειξε μετο χέρι και είπε: «Τούτο είναι αίμα, δεν είναι ιχώρ που τρέχει στιςφλέβες τωνμακάριων θεών».
 
Ένας ηρωικός θάνατοςαπό ένα ‘μαλθακό’
Πολλοί κατηγόρησαν τον τρόπο της ζωής του ως θηλυπρεπή καιμαλθακό. Άλλωστε, ήταν ο σημαντικότερος προπαγανδιστής και τεκμηριωτήςτηςπροσκύνησης του Αλεξάνδρου και ως εκ τούτου ο κυριότερος αντίπαλος τουΚαλλισθένη και όσων δεν συμφωνούσαν με την υιοθέτηση των εθίμων τηςπερσικήςΑυλής. Ελάχιστα είναι γνωστά για τη διδασκαλία του και υπάρχει η υποψίαότι ταπερισσότερα απ’ όσα παραδίδουν οι αρχαίες πηγές είναι κατασκευάσματατων εχθρώνή των φιλοσοφικών αντιπάλων του.
Το βέβαιο είναι ότι πέθανε με τρόπο ηρωικό. Όλα ξεκίνησανστην 110 Ολυμπιάδα, όταν ο Ανάξαρχος είχε εχθρό τον τύραννο της ΚύπρουΝικοκρέοντα. Κάποτε σ’ ένα συμπόσιο τον ρώτησε ο Αλέξανδρος τι γνώμηείχε γιατο γλέντι. «όλα πολυτελή βασιλιά μου, αλλά θα ‘πρεπε να ‘χαμε στοτραπέζι μαςκαι το κεφάλι κανενός σατράπη», απάντησε ο Ανάξαρχος εννοώντας τοΝικοκρέοντα.Αυτό θυμόταν ο Νικοκρέοντας και μετά το θάνατο του Αλέξανδρου, όταν οΑνάξαρχοςπροσάραξε στην Κύπρο εξαιτίας θαλασσοταραχής, ο Νικοκρέων τον συνέλαβεκαιδιέταξε να τον ρίξουν σε ένα μεγάλο κυλινδρικό δοχείο και να τονκοπανίζουν μεσιδερένια γουδοχέρια. Κατά τη διάρκεια του βασανιστηρίου του, οφιλόσοφοςαδιαφορώντας για την τιμωρία του, είπε εκείνον τον περίφημο λόγο:«Πτίσσε,πτίσσε, πτίσσε τον Αναξάρχου θύλακον. Ανάξαρχον γαρ ου πτίσσεις»(Κοπάνισε,κοπάνισε, κοπάνισε το σώμα του Ανάξαρχου. Γιατί τον Ανάξαρχο δε θα τονκοπανήσεις). Όταν στη συνέχεια ο Νικοκρέων διέταξε να του κόψουν τηγλώσσα, οΑνάξαρχος έκοψε ο ίδιος με τα δόντια του τη γλώσσα του και την πέταξεστοπρόσωπο του τυράννου.
 
*Αποσπάσματα χρησιμοποιήθηκαν από το βιβλίο του φιλόλογου-συγγραφέα Θανάση Μουσόπουλου «Άβδηρα, γη του κάλλους και του στοχασμού»