Στην Ελλάδα, το 1924, μετά τη μικρασιατική καταστροφή, η ελληνική αστική τάξη αποκτά ταξική συνείδηση λόγω της προώθησης της βιομηχανίας, που στηρίχθηκε στα διαθέσιμα προς επένδυση κεφάλαια και το φτηνό εργατικό δυναμικό. Παράλληλα, πληθαίνει και το «αντίπαλο στρατόπεδο», η εργατική τάξη, εξ’ αιτίας του ερχομού των προσφύγων και την προσάρτηση της Μακεδονίας στον ελληνικό χώρο. Στο πολιτικό επίπεδο, συνεχίζονται οι διαμάχες μεταξύ των φατριών που άλλωστε οδήγησαν και στον Διχασμό της βενιζελικής περιόδου. Τα πολιτικά κόμματα της εποχής χαρακτηρίζονται ως πολιτικά μορφώματα, αφού κανένα δεν παρουσιάζει την αυστηρή απρόσωπη οργάνωση, την πειθαρχία και υποταγή σε ένα ορισμένο πρόγραμμα, ούτε πολύ περισσότερο τη συμπαγή και καθορισμένη κοινωνικά ομοιογένεια των μελών. Τα δύο μεγάλα κόμματα της εποχής είναι το «Κόμμα των Φιλελευθέρων» και το «Λαϊκό Κόμμα». Τα κύρια σοσιαλιστικά κόμματα που εμφανίστηκαν ήταν η Δημοκρατική Ένωση και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (εφεξής Σ.Ε.Κ.Ε).
Η Ένωση προήλθε από την αριστερή πτέρυγα του κόμματος των Φιλελευθέρων, με αρχηγό της τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου. Πριν την ίδρυσή του, ο Παπαναστασίου και άλλοι συνεργάτες του είχαν δημοσιεύσει το Δημοκρατικό Μανιφέστο, με το οποίο επέρριπταν όλες τις ευθύνες της μικρασιατικής καταστροφής στο βασιλιά. Το πρόγραμμα της Ένωσης ανέφερε ότι «δεν διαφέρει ουσιαστικώς της αναμορφωτικής σοσιαλιστικής μορφής». Είναι το πρώτο ελληνικό κόμμα που προχώρησε σε συνεδριακές διαδικασίες και συμμετείχε σε διεθνή κινήματα (πχ το συνέδριο των ριζοσπαστικών κομμάτων το 1931). Μετά το Β’ συνέδριό της, μετονομάστηκε σε Αγροτικό Εργατικό Κόμμα και συσπείρωσε γύρω της όλα τα φιλεργατικά και φιλοαγροτικά στοιχεία.
Παρά τις φιλότιμες προσπάθειές της, η Ένωση δεν κατάφερε να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στο πολιτικό στίβο. Παρά την επιθυμία της για προώθηση της σοσιαλιστικής πολιτικής οργάνωσης, συνδέθηκε με στρατιωτικά στοιχεία. Με μια συνεργασία της το 1928 με το κόμμα των Φιλελευθέρων, έχασε την ευρύτερη λαϊκή υποστήριξη, που αρχικά είχε αποκτήσει.
Το Σ.Ε.Κ.Ε ιδρύθηκε το 1928 υπό την επίδραση της ρωσικής Οκτωβριανής Επανάστασης και καθοδηγούνταν από 6μελή επιτροπή. Με την πάροδο του χρόνου όμως, το Σ.Ε.Κ.Ε ασπάστηκε τις αρχές του κομμουνισμού και μετά το τρίτο συνέδριό του μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (Κ.Κ.Ε). Η δυσπιστία των λαϊκών στρωμάτων εκδηλώθηκε, όταν τα πιο ριζοσπαστικά στοιχεία ανέλαβαν τη διοίκηση του κόμματος. Τη δυσπιστία αυτή την εκμεταλλεύτηκαν τα άλλα κόμματα, ενώ το Κ.Κ.Ε δεν μπόρεσε να υλοποιήσει την επανάσταση που πρόβαλε ως σανίδα σωτηρίας για την βελτίωση των τότε κοινωνικών συνθηκών.
Μετά την εξέλιξη του Σ.Ε.Κ.Ε σε κομμουνιστικό κόμμα, η ύπαρξη ενός σοσιαλιστικού κόμματος ήταν αναγκαία. Έτσι, δημιουργήθηκαν διάφορα σοσιαλιστικά κόμματα, που όμως δεν είχαν μεγάλη διάρκεια ζωής και δεν κατάφεραν να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο στην πολιτική σκηνή. Ενδεικτικά αναφέρονται η «Νέα Εποχή» του Μπεναρόγια, και το «Σοσιαλιστικό Κόμμα» του Γιαννιού. Μετά την αποτυχία τους, τα κόμματα αυτά έρχονται σε συνεννόηση και σε διάσκεψη που έγινε στη Θεσσαλονίκη το 1930, ιδρύεται το «Σοσιαλιστικό Κόμμα Ελλάδας» (Σ.Κ.Ε). Παράλληλα, εμφανίζονται το «Εργατικό Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα» του Ι. Καλομοίρη και το «Ανεξάρτητο Σοσιαλιστικό Κόμμα», που όμως το 1932 θα προσαρτηθούν στο Σ.Κ.Ε.
Μετά το 1931 αρχίζει να παρατηρείται μια γενικότερη αποσάθρωση της βενιζελικής παράταξης. Οι επικρίσεις που δέχεται ο Βενιζέλος για την ασκούμενη πολιτική αυξάνονται, ενώ ταυτόχρονα μέσα στους κόλπους της βενιζελικής παράταξης εμφανίζονται τέσσερα νέα κόμματα: το «Προοδευτικό Κόμμα» του Καφαντάρη, το «Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα» του Παπανδρέου, η «Ένωση Αγροτικών Κομμάτων» του Μυλωνά και το «Κόμμα Φιλελευθέρων» του Σοφούλη. Από τα κόμματα αυτά σημαντικό ρόλο θα διαδραματίσει το «Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα» που μετονομάστηκε σε «Κόμμα Γεωργίου Παπανδρέου» και αποτέλεσε τον πρόδρομο της «Ένωσης Κέντρου» (ιδρύθηκε το 1961). Ο Βενιζέλος («Κόμμα Φιλελευθέρων») προσπαθεί να κατευνάσει τη δυναμική του κόμματος του Γ. Παπανδρέου, κάτι που τελικά δεν καταφέρνει αφού ο Παπανδρέου είχε καταφέρει να κερδίσει την εμπιστοσύνη του λαού.
Το 1945, ύστερα από τον τερματισμό του εμφυλίου πολέμου και τη συμφωνία της Βάρκιζας (12/2/1945), υπήρχε η επιθυμία να γίνει δημοψήφισμα για το πολιτειακό ζήτημα αφού η βασιλεία θεωρούνταν υπεύθυνη για την πολιτική διαπάλη. Με παρέμβαση της Μεγάλης Βρετανίας, των ΗΠΑ και της Γαλλίας, το δημοψήφισμα αναβλήθηκε μέχρι το 1948. Τα σοσιαλιστικά κόμματα, που εκπροσωπούνται κυρίως στον κεντρώο χώρο, σχηματίζουν κυβέρνηση. Τα κόμματα που συμμετείχαν στην κυβέρνηση αυτή ήταν το «Κόμμα των Φιλελευθέρων», το «Προοδευτικό Κόμμα», το «Αγροτικό Κόμμα» καθώς και η «Ένωση Δημοκρατικών Αριστερών» του Σοφιανόπουλου. Η πιο κρίσιμη εκλογική αναμέτρηση όμως ήταν οι εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946.
Οι εκλογές αυτές οδήγησαν σε απόλυτη κυριαρχία του δεξιού κόμματος. Μπορεί δέκα κόμματα να εξασφάλισαν κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, όμως το δεξιό κόμμα ήταν ο κύριος εταίρος όλων αυτών των συνασπισμών. Τα κόμματα της Αριστεράς και της Κεντροαριστεράς αποφάσισαν να απόσχουν από τις εκλογές αυτές, λόγω της αναβολής του δημοψηφίσματος για το πολιτειακό. Η αποχή του 1946 προσδιόρισε την λαϊκή βάση κατά τέτοιο τρόπο ώστε αποτέλεσε και τον πυρήνα των σοσιαλιστικών κομμάτων, τα οποία την περίοδο αυτή εντοπίζονται σε δύο συνασπισμούς: α) τον «Πολιτικό Συνασπισμό Κομμάτων του ΕΑΜ», στον οποίο συμμετείχαν το Κ.Κ.Ε, το «Αγροτικό Κόμμα», το «Σοσιαλιστικό Κόμμα» του Πασαλίδη, το «Δημοκρατικό Ριζοσπαστικό Κόμμα» και η «Δημοκρατική Ένωση», και β) το συνασπισμό «Σοσιαλιστικό Κόμμα – Ένωση Λαϊκής Δημοκρατίας» με πρόεδρο τον Αλ. Σβώλο, που ευθυγραμμιζόταν ιδεολογικά με τα σοσιαλιστικά κόμματα της Δυτικής Ευρώπης.
Οι εκλογές του 1950 ήταν οι πρώτες που γινόταν μετά τη διάρκεια αναστολής των κοινοβουλευτικών θεσμών. Αφ’ ενός διατηρήθηκε ο πολυκομματισμός και αφ’ ετέρου υπερίσχυσαν τα κεντρώα, σοσιαλιστικά κόμματα. Όμως, οι κυβερνητικοί συνασπισμοί ήταν εύθραυστοι και βραχύβιοι, αφού δέχονταν επεμβάσεις από τον ξένο παράγοντα και δεν μπόρεσαν να αντισταθμίσουν τη δύναμη των νεοεμφανιζόμενων πολιτικών προσωπικοτήτων, όπως ο Παπάγος και ο Καραμανλής. Τα σοσιαλιστικά κόμματα λοιπόν, ξεπέρασαν αθροιστικά το 50% των ψήφων, με κυρίαρχα την «Εθνική Προοδευτική Ένωση Κέντρου» (Ε.Π.Ε.Κ.) και το «Κόμμα Γ. Παπανδρέου». Η Ε.Π.Ε.Κ προηγήθηκε του Γ. Παπανδρέου, διότι είχε μεγαλύτερη απήχηση στα αστικά κέντρα και κατάφερε να συσπειρώσει την βενιζελική μερίδα της ΕΑΜικής αριστεράς.
Η επόμενη εκλογική αναμέτρηση έγινε στις 9 Σεπτεμβρίου 1951. Σε αυτήν πήραν μέρος δύο κομματικές συμμαχίες: τα κόμματα του Κέντρου (Ε.Π.Ε.Κ, Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) και τα ιστορικά κόμματα (Κόμμα Φιλελευθέρων, Λαϊκό Κόμμα). Νικητής των εκλογών αναδείχτηκε η πρώτη συμμαχία και σχημάτισε κυβέρνηση ο Ν. Πλαστήρας. Ένα χρόνο μετά, έγιναν πάλι εκλογές (16 Νοεμβρίου 1952), αφού η κυβέρνηση κλονίστηκε ύστερα από μαζική υποχώρηση βουλευτών. Στα εκλογές αυτές, τα κεντρώα, σοσιαλιστικά κόμματα παρουσίασαν πτώση της δύναμής τους, αφού δεν επιχείρησαν κοινή εκλογική εμφάνιση. Γενικά, οι εκλογές του 1952 επισφραγίζουν την πολιτική κρίση που είχε ξεκινήσει από το 1945. Και την περίοδο αυτή υπήρξε πολιτική κρίση, κάτι που καταδεικνύεται και από τον σχηματισμό εικοσιπέντε κυβερνήσεων με διάρκεια ζωής μερικούς μήνες η καθεμία. Η κρίση των ετών 1945 – 1952 χαρακτηρίζεται από ρευστότητα στο πολιτικό σκηνικό, αστάθεια των πολιτικών κομμάτων, κρίση της κυρίαρχης ιδεολογίας και επαναπροσδιορισμό του λαϊκού μετώπου.
Μέσα στην πολιτική αυτή κρίση, ο σοσιαλιστικός χώρος παρουσιάζει ασυνέχεια. Η Ε.Π.Ε.Κ και η Ένωση Κέντρου (Ε.Κ) που εκπροσωπούν τον χώρο αυτό, αναλαμβάνουν να εκπροσωπήσουν το ΕΑΜικό μπλοκ, αλλά διαφέρουν κατά πολύ. Η Ε.Π.Ε.Κ έχει ΕΑΜογενές πολιτικό προσωπικό, ενώ η Ε.Κ αστικό. Στόχος και των δύο πάντως είναι η εναλλακτική αστική λύση στο μπλοκ της τότε δεξιάς.
Η Ε.Π.Ε.Κ ιδρύθηκε από τον Ν. Πλαστήρα το 1950, είναι δηλαδή προϊόν του εμφυλίου πολέμου. Προβάλλει το αίτημα της «Αλλαγής», με βασικούς της στόχους την αποκατάσταση του Κράτους Δικαίου (κατάργηση του παρακράτους, συνδικαλιστικές ελευθερίες κτλ.), την αποκέντρωση του Κράτους, την διεύρυνση του Κράτους-πρόνοια και την εθνικοποίηση των τραπεζών, των μεγάλων βιομηχανιών και των επιχειρήσεων κοινής ωφέλειας. Θα μπορούσε λοιπόν να ειπωθεί, πως η Ε.Π.Ε.Κ αποτελεί ένα ιδιότυπο σοσιαλιστικό πείραμα, αντίστοιχα με ότι συμβαίνει την ίδια περίοδο στις δυτικές, καπιταλιστικές χώρες.
Η Ε.Κ αξίζει ιδιαίτερης αναφοράς, αφού από την ίδρυσή της (1961) κατάφερε να κυριαρχήσει στο πολιτικό σκηνικό και να ανατρέψει τα πολιτικά δεδομένα. Ο ιδρυτής της, Γεώργιος Παπανδρέου, θέλησε να εκφράσει το ΕΑΜικό μπλοκ, που μέχρι τότε εξέφραζε η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (Ε.Δ.Α). Στις εκλογές λοιπόν του 1961, η Ε.Κ συγκέντρωσε το 33,05% των ψήφων, περιορίζοντας την Ε.Δ.Α στην τρίτη θέση με ποσοστό μικρότερο του 20%. Η Ε.Δ.Α μπαίνει έτσι στο περιθώριο.
Η σημαντικότερη εκλογική αναμέτρηση της προδικτατορικής περιόδου είναι οι εκλογές του 1964. Σε αυτές έχουμε τον θρίαμβο ενός σοσιαλιστικού κόμματος, της Ε.Κ, που συγκέντρωσε το 52,72% των ψήφων! Μέσα από τα αποτελέσματα των εκλογών αυτών φαίνεται η κοινωνική πόλωση στην Ελλάδα, λίγο πριν την επιβολή της δικτατορίας. Οι δύο πόλοι που διακρίνονται είναι ο πόλος «Δεξιά – Κέντρο» και ο πόλος «Κέντρο – Αριστερά».
Την χρονική περίοδο 1967 – 1974 δεν υπάρχουν στην Ελλάδα πολιτικά κόμματα, λόγω της επιβολής της δικτατορίας. Οι αρχηγοί και τα στελέχη των κομμάτων ήταν υπό διωγμό. Άλλοι συνελήφθησαν και φυλακίστηκαν, ενώ άλλοι έφυγαν στο εξωτερικό όπου και οργάνωσαν τον αντιδικτατορικό τους αγώνα. Το 1974 ο Κ. Καραμανλής (που ήταν στη Γαλλία) επέστρεψε στην Ελλάδα και έφτιαξε την πρώτη μεταπολεμική κυβέρνηση της «Εθνικής Ενότητας», στην οποία συμμετείχαν μέλη από όλα τα κόμματα, όπως ο Γ. Μαύρος από την Ε.Κ. Ο Α. Παπανδρέου στο εξωτερικό οργάνωσε το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ), το οποίο μετονομάστηκε σε Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα (ΠΑΣΟΚ) μετά τον ερχομό του Παπανδρέου στην Ελλάδα. Το κόμμα αυτό, θα είναι μεταξύ των κυρίαρχων του εκλογικού παιχνιδιού από την δεκαετία του 1980 ως τις μέρες μας.
Νίκος Σεργκενλίδης
Δικηγόρος
