Πολιτικοί στοχασμοί ενός μη πολιτικού
Δεν κατέχω την ιδιότητα ούτε του πολιτικού επιστήμονα ούτε του νομικού. Για τούτο με πολλή προσοχή κατά καιρούς, έχοντας υπόψη φιλοσοφικές και ιστορικές προσεγγίσεις, καταπιάνομαι με θέματα πολιτικά και νομικά. Τα τελευταία χρόνια με προβληματίζουν ιδιαίτερα δύο έννοιες, η ιδιοκτησία και η εθνότητα. Και οι δύο έννοιες έχουν μεγάλο εύρος και – θα ’λεγα – είναι συχνά η αιτία συγκρούσεων, προστριβών και πολέμων.
Ξεκινούμε με την αρχαιότερη έννοια, την ιδιοκτησία. Αφού την ορίσουμε, θα παρουσιάσουμε και σχολιάσουμε κάποιες βασικές απόψεις υπέρ και κατά, του Αριστοτέλη, των Πατέρων του 4ου αιώνα και των νεοτέρων Μαρξ, Προυντόν κά.
Στο δεύτερο μέρος θα καταπιαστούμε με την έννοια της εθνότητας και την αρχή των εθνοτήτων.
Η ιδιοκτησία ως όρος του δικαίου αναφέρεται στην κυριότητα, το απόλυτο δικαίωμα στην χρήση και εκμετάλλευση ενός πράγματος. Η Γαλλική Επανάσταση και στη συνέχεια τα νεότερα συντάγματα και η διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου κατοχύρωσαν την ιδιοκτησία, θεωρώντας την ένα βασικό ανθρώπινο δικαίωμα, μορφή ελευθερίας. Κατά το άρθρο 1§1 του ισχύοντος ελληνικού Συντάγματος «Η ιδιοκτησία τελεί υπό την προστασία του Κράτους, τα δικαιώματα όμως που απορρέουν από αυτή δεν μπορούν να ασκούνται σε βάρος του γενικού συμφέροντος».
Οφείλουμε να φωτίσουμε ιστορικά την έννοια της ιδιοκτησίας. Κατά τον γνωστό ανθρωπολόγο Levis Henry Morgan (Νοέμβριος 21, 1818 – Δεκέμβριος 17, 1881) το δικαίωμα ιδιοκτησίας πάνω στη γη καθιερώθηκε προοδευτικά, ακολουθώντας τα στάδια της κοινής, φυλετικής, κοινοτικής, οικογενειακής και ατομικής ιδιοκτησίας, με την εμφάνιση της κεντρικής κρατικής εξουσίας, μετά τον Θησέα και τον Σόλωνα στην Αθήνα, με το Λυκούργο στη Σπάρτη και με τον Ρωμύλο στη Ρώμη. Κατ’ άλλους αυτή η διαδικασία είναι πολύ αρχαιότερη και ανάγεται στο πρώτο και αρχαιότερο κράτος της ανθρώπινης ιστορίας, που ιδρύθηκε στην αρχαία Βαβυλωνία από τον Χαμουραμπί, που βασίλεψε μεταξύ 2.123 – 2.081 π. Χ.,
Ο Παναγής Λεκατσάς («Η Μητριαρχία και η σύγκρουσή της με την Ελληνική Πατριαρχία», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΕΙΜΕΝΑ, Αθήνα 1970, σελ. 47-50), υποστηρίζει πως η κοινωνία δομήθηκε αρχικά πάνω ‘στο δεσμό της Μάνας με το Παιδί και στην ομαδική Μητρότητα’ και γι’ αυτό ήταν μητριαρχική, αφού οι άνδρες ζούσαν τον περισσότερο χρόνο τους εκτός καταυλισμών κυνηγώντας. Η μετεξέλιξη της τροφοσυλλεκτικής και κυνηγετικής κοινωνίας σε αγροτική και κτηνοτροφική συνοδεύτηκε από τη μονιμότερη, αν όχι τη μόνιμη, εγκατάσταση, πράγμα που επέτρεψε το σταδιακό σχηματισμό κάποιας κοινοτικής περιουσίας, αλλά και τη μόνιμη παρουσία των ανδρών στους καταυλισμούς, με αποτέλεσμα η κοινοτική διαχείριση, αλλά και ο έλεγχος της συλλογικής (και όχι ακόμα της ατομικής-ιδιωτικής) περιουσίας να περνά σταδιακά στους άνδρες, οπότε και η μητριαρχική κοινωνία μετασχηματίζεται σε πατριαρχική.
Μελετώντας την ιστορία του Homo sapiens διαπιστώνουμε, πραγματικά, με την πάροδο μακρού χρόνου μια διπλή πορεία: ανάπτυξη του άκρατου ατομικισμού και συγχρόνως καλλιέργεια της ιδέας ότι η φύση μας ανήκει. Ο τρόπος ζωής που επιλέξαμε, ο πολιτισμός που χτίσαμε οδηγούν στη διάσπαση / διάλυση του ανθρώπου ατομικά και συλλογικά. Ο θεσμός της ιδιοκτησίας που διογκώνεται με την πάροδο των αιώνων περιπλέκει περισσότερο τα ανθρώπινα πράγματα.
Α. Σχετικά με την ιδιοκτησία διατυπώθηκαν πολλές και ποικίλες απόψεις. Ο Αριστοτέλης στο δεύτερο βιβλίο των Πολιτικών αναφέρεται στη συγκρότηση της πόλης / κοινότητας που έχει συσταθεί για την επίτευξη κάποιου αγαθού, σημειώνει το σημαντικό ρόλο της δικαιοσύνης που συγκρατεί την τάξη, ενώ τονίζει τον πρωταρχικό ρόλο των ενεργών πολιτών για τη συγκρότηση της κάθε κοινωνίας. Όσον αφορά την ιδιοκτησία των περιουσιακών στοιχείων σημειώνει: «τάς γε κτήσεις κοινὰς εἶναι βέλτιον καὶ τὰς χρήσεις […] τὸ μὲν οὖν κοινὰς εἶναι τὰς κτήσεις ταύτας τε καὶ ἄλλας τοιαύτας ἔχει δυσχερείας […]φανερὸν τοίνυν ὅτι βέλτιον εἶναι μὲν ἰδίας τὰς κτήσεις, τῇ δὲ χρήσει ποιεῖν κοινάς».
Οι σχολιαστές του Αριστοτέλη σημειώνουν πως ο Αριστοτέλης αποδίδει τη ροπή προς την ατομική ιδιοκτησία στη φιλαυτία που είναι έμφυτη στο άνθρωπο επισημαίνοντας ότι είναι απερίγραπτο το πόση ευχαρίστηση προκαλεί σε κάποιον η σκέψη ότι κάτι του ανήκει. Μόνο για λόγους καλοσύνης υπάρχει κοινή χρήση, σύμφωνα με την παροιμία «τα πράγματα των φίλων είναι κοινά». Κοινοκτημοσύνη πρέπει να υπάρχει μέχρι ένα βαθμό, γενικώς όμως ισχύει η ατομική ιδιοκτησία που πραγματώνεται, γιατί διαπιστώνουμε περισσότερες συγκρούσεις μεταξύ συνιδιοκτητών παρά μεταξύ εκείνων που έχουν χωριστές περιουσίες και επιπλέον η γενναιοδωρία εκδηλώνεται μόνο σε σχέση με την περιουσία [..] Οι τρόποι διακανονισμού των περιουσιακών σχέσεων των πολιτών είναι τρεις: α) όλοι να έχουν από κοινού τα πάντα, κάτι πολύ δύσκολα εφαρμόσιμο, β) κανένας να μην έχει τίποτα από κοινού με τους άλλους, κάτι αδύνατο, δεδομένου ότι η πόλη είναι ένα είδος «κοινωνίας» και γ) ορισμένα πράγματα να είναι κοινά και άλλα όχι, κάτι ενδιάμεσο, εφικτό και ωφέλιμο.
Β. Εφτά αιώνες μετά τον Αριστοτέλη ακμάζουν οι Πατέρες της εκκλησίας, τον 4ο αιώνα μ.Χ. Οι πολιτικές θέσεις του Βασιλείου, Χρυσοστόμου και Γρηγορίου του Θεολόγου είναι αποκαλυπτικές και επίκαιρες. Συγκεκριμένα γράφει ο Γρηγόριος: «Οι κοινωνικές ανισότητες δεν είναι θέλημα θεού, ο θεός δημιούργησε τον άνθρωπο ελεύθερο (…) Με την πτώση θρυμματίστηκε η αρχική ενότητα και ισοτιμία μεταξύ των ανθρώπων, οι θρασύτεροι με τη βοήθεια του πολιτικού νόμου, τον οποίο κατέστησαν όργανο καταδυναστεύσεως, επιβλήθηκαν στους ασθενέστερους και έτσι οι άνθρωποι χωρίστηκαν σε πλούσιους και φτωχούς, ελεύθερους και δούλους και σε πολλές άλλες κατηγορίες. Εμείς, όμως, σαν χριστιανοί οφείλουμε να αποβλέπουμε και να τείνουμε στην αρχική ενότητα και όχι στην κατοπινή διαίρεση, στο νόμο του Θεού και όχι στο νόμο του ισχυρού».
Ο Μέγας Βασίλειος αναφέρεται στην αδικία των δυνατών σε βάρος των κοινωνικά αδυνάτων, υποστηρίζοντας ότι «συνήθως χαρακτηρίζονται κλέφτες αυτοί που κλέβουν πορτοφόλια από τα λουτρά. Δεν είναι όμως αυτοί οι πραγματικοί κλέφτες (…) αλλά κάποιοι που αποτελούν τις πολιτικές αρχές πόλεων και εθνών, άλλα αφαιρούν κρυφά, άλλα παίρνουν φανερά με τη βία (…) Κοινωνοί της κλοπής όμως γίνονται κι αυτοί που θεωρούνται άρχοντες της Εκκλησίας, όταν παίρνουν απ’ αυτούς χρήματα».
Ο Μέγας Βασίλειος και ο Ιωάννης Χρυσόστομος θεωρούν ότι η κοινοκτημοσύνη είναι η λύση του κοινωνικού προβλήματος. H ισότητα και αδελφοσύνη που ευαγγελίζεται η νέα θρησκεία συνδέονται με πιο, θα λέγαμε, ανθρώπινες συνθήκες ατομικής και κοινωνικής ζωής, χωρίς τα υλικά αγαθά να παίζουν τον πρώτο ή μόνο ρόλο στη ζωή ατόμων και κοινωνιών. Η μανία του πλούτου και τα συμφέροντα των ισχυρών ευθύνονται για την κατάντια των κοινωνιών, για την πείνα και τους πολέμους. Μας θυμίζουν τις απόψεις του Θουκυδίδη, «Οι πόλεμοι γίνονται από τον έρωτα για τα χρήματα».
Γ. Ο Ηenry Ireton (1611 – 1651) λέει σε κείμενό του «Ο νόμος του ‘θεού’ δεν μου παρέχει ιδιοκτησία, ούτε ο νόμος της Φύσης, η ιδιοκτησία έχει συσταθεί από τους ανθρώπους […] Το πολίτευμα θεμελιώνει την ιδιοκτησία».
Η νέα και νεότερη εποχή ξεκινά με την κατάρρευση της φεουδαρχίας και τη σταδιακή διαμόρφωση του καπιταλισμού, συνεχίζει με τον ορθολογισμό και το φιλελευθερισμό, κορυφώνεται τη διαμόρφωση του Διαφωτισμού και της Βιομηχανικής Επανάστασης. Μέσα σε τούτα τα πλαίσια η ιδιοκτησία αποτελεί βασικό στοιχείο. Με την πάροδο των χρόνων επιτείνεται η αποξένωση του ανθρώπου από τον άνθρωπο, ενώ με το δόγμα «η γνώση είναι δύναμη» επεκτείνεται η επιβολή του ανθρώπου πάνω στη φύση.
Η γη θεωρείται απόλυτη ιδιοκτησία του νεότερου ανθρώπου. Η ιδιοκτησία αποτελεί ένα φυσικό δικαίωμα, στοιχείο της ελευθερίας του. Για κάποιους όμως διανοητές «η ιδιοκτησία είναι κλοπή», σύμφωνα με την γνωστή φράση του Πιερ Ζοζέφ Προυντόν (Pierre Josef Prοudhon) (Μπεζανσόν, 15 Ιανουαρίου 1809 – Παρίσι, 19 Ιανουαρίου 1865). Η έννοια του κεφαλαίου στον Μάρξ έχει σχέση με την έννοια της ιδιοκτησίας του Προυντόν, και των περισσότερων μεταγενέστερων σοσιαλιστών. Γράφει ο Προυντόν: «Το δικαίωμα ιδιοκτησίας ήταν η αρχή του κακού επί της γης, ο πρώτος κρίκος της μακριάς αλυσίδας που το ανθρώπινο γένος σέρνει από την γέννηση του• το ψέμα των παραγραφών είναι η ολέθρια γοητεία που ρίχτηκε στα πνεύματα, η θανατηφόρα λέξη που εμφυτεύθηκε στις συνειδήσεις για να σταματήσουν την πρόοδο του ανθρώπου προς την αλήθεια και να διατηρήσουν την ειδωλολατρία του σφάλματος […] Η ατομική κατοχή είναι προϋπόθεση της κοινωνικής ζωής – πέντε χιλιάδες χρόνια ιδιοκτησίας το αποδείχνουν: η ιδιοκτησία είναι η αυτοκτονία της κοινωνίας. Η κατοχή είναι μέσα στο δίκαιο. Η ιδιοκτησία είναι ενάντια στο δίκαιο. Καταργείστε την ιδιοκτησία, διατηρώντας την κατοχή. Και με τούτη μόνο την τροποποίηση μες στην αρχή, θ’ αλλάξετε τα πάντα μες στους νόμους, την διακυβέρνηση, την οικονομία, τους θεσμούς: διώχνετε το κακό από την γη».
Όπως διατυπώνει ο Προυντόν: «Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στη νομή και στην ιδιοκτησία. Την τελευταία μόνο ήταν που αποκάλεσα κλοπή. Η Ιδιοκτησία αποτελεί σήμερα το μεγαλύτερο πρόβλημα της κοινωνίας. Αυτή είναι ολόκληρο το πρόβλημα». Σχολιαστές των απόψεων αυτών σημειώνουν: «Υπάρχει ένα τεράστιο εννοιολογικό χάσμα μεταξύ του να έχει κανείς δικαιώματα στους καρπούς του μόχθου του πάνω στη γη και του να είναι ιδιοκτήτης της ίδιας της γης».
Υπάρχει αναμφίβολα παγκόσμια μια πολυεπίπεδη κρίση. Κατά περίπτωση παρουσιάζονται ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Οι τεχνοκράτες – οικονομολόγοι και πολιτικοί δεν είναι σε θέση να θεραπεύσουν αυτό στο οποίο και οι ίδιοι είναι μέρος ομοούσιο. Οφείλουμε να ακολουθήσουμε εμείς – η κοινωνία των πολιτών – το του Πρωταγόρα μήνυμα: «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος».
Ζούμε σε μια κοινωνία με απόλυτο καταμερισμό εργασίας, με πλούσιους και φτωχούς, εξουσιαστές και εξουσιαζόμενους. Υπάρχουν αυτοί που παράγουν και αυτοί που νέμονται. Το ίδιο παρατηρούμε και στο παγκόσμιο σκηνικό: χώρες πλούσιες και φτωχές, εξουσιαστικές και εξουσιαζόμενες.
Από τη συλλογική ζωή και αντίληψη των παλιότερων κοινωνιών φτάσαμε στον ατομοκεντρισμό και στην απομόνωση. Το κράτος (που σημαίνει δύναμη και εξουσία) μετέτρεψε τις σχέσεις αλληλεγγύης σε σχέσεις εξάρτησης και υποταγής. Μπορούμε να πούμε ότι με την πάροδο του χρόνου παγιώνεται το κράτος σε βάρος της κοινωνίας.
Η Ιδιοκτησία αποτελεί θεσμό και μηχανισμό που συμπυκνώνει κάθε είδος εξάρτησης, υποταγής και αλλοτρίωσης. Αυτό σημαίνει ότι προέχει η κατάργηση εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.
Το 18ο αιώνα διαμορφώθηκαν οι πρώτοι σοσιαλιστικοί πυρήνες. Οι πρώτες αυτές προσεγγίσεις του σοσιαλισμού βασίζονταν στην παρατήρηση ότι η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και η επακόλουθη συσσώρευση κεϕαλαίου μέσα από το κέρδος, οδηγούσε σε ανισότητα και δυστυχία ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού.
Στην εποχή μας συνδέουμε την ευτυχία με τα πράγματα που κατέχουμε και όχι με τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο Σοσιαλισμός μεταφράζεται στη γλώσσα μας Κοινωνισμός. Αυτό σημαίνει ότι οι άνθρωποι σε μια σοσιαλιστική κοινωνία είναι απαραίτητο να βιώνουν το «κοινό». Ο σοσιαλισμός προϋποθέτει άνθρωπο με νέα «κοινωνιστική» συνείδηση. Ενότητα μέσα από τη διαφορά, συμπληρωματικότητα στα επίπεδα της κοινωνίας (: φυσικό, οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό), απο–ποσοτικοποίηση της ζωής.
Ελπίζω ότι, ζώντας την οικολογική κρίση και την πυρηνική απειλή, θα ξαναδούμε τη ζωή από την αρχή – με κριτήριο «Πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος». Δεν σκοπεύω να δώσω πολιτικές λύσεις και προτάσεις. Σκοπός μου είμαι να μιλήσω για κάποια θέματα που με καίνε – και νομίζω ότι καίνε κάθε άνθρωπο.
Ας ακούσουμε όλους τους παλιότερους, όταν το κακό ήταν μικρότερο. Κάτι θα κερδίσουμε. Προπαντός χωρίς προκαταλήψεις.
(Στο επόμενο δεύτερο μέρος θα μιλήσουμε για το Έθνος και την αρχή των Εθνοτήτων).
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
