Σε κάθε κοινωνία, μικρό ή μεγάλο κοινωνικό σύνολο, εφόσον δεχόμαστε πως είναι ένας ζωντανός οργανισμός, παρατηρείται μια αλλαγή. Σε ένα ζευγάρι φίλων π.χ. το κάθε μέλος με την πάροδο του χρόνου αλλάζει. Για να μπορέσει το ζευγάρι να εξακολουθήσει να συνυπάρχει, το κάθε μέλος οφείλει να προσαρμόσει (= εναρμονίσει) τη συμπεριφορά του. Στην οικογένεια, στο σχολείο, στην πόλη, στο κράτος, παντού και πάντοτε, σε κάθε ‘κοινωνία’, όπου υπάρχει μεταβολή απαιτείται αναπροσαρμογή.
Ένα σημαντικό χαρακτηριστικό του κάθε συνόλου είναι οι σχέσεις εξουσίας και η ύπαρξη ιεράρχησης. Ο ‘εξουσιαστής’ θέλει να διατηρήσει τη σχέση εξουσίας, να παραμείνει η ιεράρχηση όπως έχει ήδη διαμορφωθεί. Η έννοια της πολιτικής με την ευρύτερη έννοια υποδηλώνει ακριβώς τη δυνατότητα αναπροσαρμογής μέσα σε ένα σύνολο που αλλάζει. Η αλλαγή αυτή συχνά απαιτεί μετατροπή των σχέσεων εξουσίας και της ιεράρχησης.
Κατά μία άποψη, ασπάζομαι την ιδέα της διαρκούς επανάστασης, με την έννοια της ανάγκης για διαρκείς αναπροσαρμογές, εφόσον διαρκώς θα ανακύπτουν καινούρια δεδομένα. Επιπλέον, φρονώ ότι ο όρος «αριστερά» περιλαμβάνει ακριβώς αυτό που πιστεύουμε ότι λείπει, αυτό που νομίζουμε ότι χρειάζεται για να λειτουργεί αρμονικά ένα σύνολο. – Αριστερά είναι το ελλείπον τμήμα της Ζωής – η Ουτοπία – όμως Αριστερά = ήθος/ανθρωπισμός + μελέτη/ιστορία.
Ο τρόπος αλλαγής του κόσμου είναι το διαρκές ζητούμενο, πολύ περισσότερο στις μέρες μας – στην Ελλάδα βεβαίως, αλλά και σ’ ολόκληρο τον πλανήτη. Ζητάμε αλλαγές σε διάφορους τομείς, διαφωνούμε με τις αλλαγές που προτείνονται – λες και όλα είναι τέλεια και δεν πρέπει να τα μεταβάλουμε. Το ζήτημα είναι: τι να αλλάξει, με ποιο τρόπο, υπάρχει ‘τέλος’ στις αλλαγές; Συχνά, μάλιστα, τίθεται το δίλημμα Επανάσταση ή Μεταρρύθμιση.
Ένας σύντομος πολιτικός σχολιασμός σε τούτο το δίλημμα – ή ψευτοδίλημμα. Ο Λένιν ηγέτης της προ αιώνος Ρωσικής επανάστασης δίνει μια πολιτική απάντηση γράφοντας: «Οι μεταρρυθμίσεις είναι παραχωρήσεις που αποσπώνται από την κυρίαρχη τάξη, ενώ διατηρείται η κυριαρχία της, [ενώ] η επανάσταση είναι η ανατροπή της κυρίαρχης τάξης».
Κάθε μετατροπή / μεταβολή εμπεριέχει σε πραγματικό ή συμβολικό επίπεδο την έννοια της σύγκρουσης, συνεπώς της βίας.
Τα σχετικά θέματα ήταν πολύ έντονα στις αρχές του εικοστού αιώνα. Η Ρόζα Λούξεμπουργκ (1871 – 1919), πολιτική θεωρητικός και επαναστάτρια επισημαίνει: «Τα μόνα βίαια μέσα που θα μας φέρουν τη νίκη είναι ο σοσιαλιστικός διαφωτισμός της εργατικής τάξης μέσω της καθημερινής της πάλης».
Συμφωνώ γενικά με την άποψη ότι η μεταρρύθμιση και η επανάσταση είναι διαφορετικές έννοιες, δέχομαι όμως ότι κάτω από ορισμένες προϋποθέσεις είναι συμπληρωματικές, στο βαθμό που οι μεταρρυθμίσεις και η πάλη γι’ αυτές εντάσσονται στην πράξη σε μια επαναστατική στρατηγική.
Ο κωνσταντινουπολίτης Κορνήλιος Καστοριάδης, που φέτος συμπληρώθηκαν είκοσι χρόνια από το θάνατό του, παρατηρεί: «Κάθε μετασχηματισμός, όσο ριζικός κι αν είναι, θα είναι πάντα ένας μετασχηματισμός ή, αν προτιμάτε, μια «μεταρρύθμιση» της κοινωνίας, δεδομένου ακριβώς του γεγονότος ότι δεν μπορεί ποτέ να υπάρξει μια tabula rasa».
Παρατηρεί ότι όλα τα μεταρρυθμιστικά βήματα γίνονται στα πλαίσια του υπάρχοντος συστήματος και συνεχίζει: «Διότι θα μπορούσε κανείς να αντιληφθεί –όπως το έχω κάνει ήδη εγώ -, όλη την ιστορία του καπιταλισμού και των εργατικών αγώνων, από κάποια στιγμή κι έπειτα, ως ιστορία του τρόπου με τον οποίο οι αγώνες επέτρεψαν στον καπιταλισμό να επιβιώσει, παρά τα φαινόμενα και αντίθετα απ’ ό,τι πιστεύουν όλοι όσοι συμμετείχαν. Αυτοί ακριβώς οι αγώνες, βελτιώνοντας το επίπεδο ζωής και μειώνοντας το χρόνο εργασίας, επέτρεψαν στο σύστημα να διευρύνει εξαιρετικά τις εσωτερικές του αγορές και ταυτοχρόνως να απορροφήσει την τεράστια αύξηση της παραγωγής, αλλιώς θα κατέρρεε μέσα από κρίσεις υπερπαραγωγής».
Επανερχόμαστε στον προβληματισμό μας ημών των όντων που προβληματιζόμαστε χωρίς να έχουμε επαγγελματική σχέση με την πολιτική – των όντων που κινούνται από την ουτοπία.
Ιστορικοί, φιλόσοφοι, λογοτέχνες ανήκουν στην κατηγορία αυτών των ανθρώπων που ζούνε και παλεύουνε για μια καλύτερη ατομική και κοινωνική ζωή. Δεν διακινδυνεύουνε το επάγγελμά τους, παίζουνε μόνο τη ζωή τους.
Κάποιος δημοσιογράφος ρώτησε τον αείμνηστο γνωστό μαρξιστή ιστορικό Έρικ Χομπσμπάουμ: Πείτε μου ένα βασικό πιστεύω σας που είχατε για τον κόσμο όταν ήσασταν νέος και ισχύει ακόμη, και ένα πιστεύω σας που έχει πλέον αλλάξει και αυτός απάντησε «Ακόμη πιστεύω ακράδαντα ότι ο κόσμος μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο. Έχω, όμως, πια εγκαταλείψει την πεποίθηση που είχα κάποτε ότι ήξερα με ποιον τρόπο μπορεί να γίνει αυτό».
Αναζήτηση της ουτοπίας η ζωή με νόημα…
Θανάσης Μουσόπουλος
Ξάνθη, 24 Μαΐου 2017
