Εποχή της κρίσης στην Ελλάδα αλλά και διεθνώς. Στην Ευρώπη έχει παρατηρηθεί σημαντική άνοδος της δύναμης ακροδεξιών/φασιστικών κινημάτων. Στην Ελλάδα η άνοδος αυτή συνοδεύεται από μια ανησυχητική αύξηση ρατσιστικών επεισοδίων βίας με στόχο συνήθως μετανάστες. Πώς όμως εξηγείται αυτό το κοινωνικό φαινόμενο; Ποιος είναι ο μηχανισμός που συνδέει την κοινωνικοοικονομική κρίση της εποχής μας με τον ρατσισμό;
Η κρίση στην ζωή ενός ατόμου ή μιας κοινωνίας σηματοδοτεί την αιφνίδια και δραματική ανατροπή της κατάστασης όπως έχει. Αυτή η ανατροπή, είτε είναι σοβαρή αρρώστια είτε θάνατος είτε οικονομική κρίση, ‘ξυπνάει’ βαθύτατες υπαρξιακές αγωνίες του ανθρώπου. Ξαφνικά ‘βλέπουμε’ ότι τα πάντα, η υγεία, η ευημερία, η ίδια η ζωή μας μπορεί να τελειώσει οποιαδήποτε στιγμή κι ότι ο έλεγχος μας είναι περιορισμένος. Η συνειδητοποίηση του αβέβαιου της ύπαρξής μας είναι τόσο οδυνηρή, ακριβώς γιατί ξυπνά την βαθύτερη υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου, την αγωνία του θανάτου. Επιπλέον η αναταραχή της περιόδου της κρίσης ωθεί το κοινωνικό σύνολο σε έντονους προβληματισμούς για τα αίτια της ανατροπής, στην οργισμένη αναζήτηση υπευθύνων αλλά αναπόφευκτα και σε ενοχές για λάθη που έγιναν. Η αγωνία, καθώς και η οργή και ενοχές που αυτή γεννά, κορυφώνονται και πιέζουν στην αναζήτηση διεξόδου. Μια τέτοια διέξοδο προσφέρει το σύμπλεγμα του αποδιοπομπαίου τράγου.
Η έκφραση προέρχεται από την Παλαιά Διαθήκη και το έθιμο των Ισραηλιτών να εναποθέτουν συμβολικά τις αμαρτίες και κακοτυχίες τους (τα κρίματά τους) πάνω σε ένα κριάρι, που μετά εκδιώκονταν παίρνοντάς τες μαζί του στην έρημο. Η ψυχανάλυση χρησιμοποίησε αυτόν τον όρο για να περιγράψει την εναπόθεση ή προβολή δυσάρεστων συναισθημάτων μας, δύσκολων σκέψεων και ενοχών μας σε ένα άλλο άτομο ή κοινωνική ομάδα, που μετά το αποστρεφόμαστε ή το εκδιώκουμε. Συνήθως η ομάδα που επιλέγεται για να ‘φορτωθεί’ τις ευθύνες για τα δεινά μας και να εκδιωχθεί για αυτά έχει εμφανείς διαφορές από το κοινωνικό σύνολο και είναι αδύναμη να αντιδράσει.
Η διαδικασία αυτή όμως είναι επικίνδυνη. Καταρχήν είναι άδικο να χρησιμοποιούνται αδύναμες ομάδες για τον εξορκισμό κοινών δεινών. Επιπλέον η αναζήτηση αποδιοπομπαίων τράγων δεν επιτρέπει τον ώριμο προβληματισμό για τα αίτια της κρίσης και την ευθύνη που όλοι φέρουμε για λάθη ή ελλείψεις στο παρελθόν και το παρόν, παρεμποδίζοντας με αυτόν τον τρόπο και την υπεύθυνη επιδίωξη τρόπων αλλαγής στο μέλλον. Και πάνω απ’ όλα ο δρόμος της βίας είναι ολισθηρός. Η βία γεννά βία & εξαπλώνεται καταστρέφοντας ανθρώπινες ζωές και σχέσεις στο διάβα της. Η κοινωνική συνοχή και αλληλεγγύη είναι η μοναδική μας ελπίδα για το χτίσιμο μιας δίκαιης, παραγωγικής κοινωνίας. Τα Χριστούγεννα που πλησιάζουν, η κατεξοχήν γιορτή αγάπης και αποδοχής, είναι μια επίκαιρη υπενθύμιση του καθήκοντος όλων μας να προστατεύσουμε και να φροντίσουμε τα αδύναμα, ευάλωτα κομμάτια της κοινωνίας μας, όσο ‘ξένα’ κι αν είναι.
Σοφία Μεσσάρη
Κλινική Ψυχολόγος & Οικογενειακή Θεραπεύτρια
Κέντρο Ψυχολογικών Θεραπειών «Ψυχή τε και σώματι»
Πινδάρου 11Β, Ξάνθη. Τηλ.: 25411 00434.
