Σκέψεις για τον Πολιτισμό στην κρίση

Από το 1972 ασχολούμαι με ό,τι σχηματικά ή συμβατικά ονομάζουμε «Πολιτισμό». Για να είμαι ειλικρινής, δεν έχω καταφέρει να δώσω έναν ορισμό αποδεκτό και διαχρονικό. Μάλλον, κατά περίπτωση προσδιορίζουμε το περιεχόμενο του όρου τούτου.

Γι’ αυτό στην εισήγησή μου τούτη αναφέρομαι στην ‘Πολιτιστική σημειολογία’, σε έννοιες που συνδέονται με τον ένα ή άλλο τρόπο με τον ‘Πολιτισμό’. Φρονώ ότι στη σύγχρονη συγκυρία, κατά την οποία παρατηρείται πολυεπίπεδη κρίση, η αρχή της συμπληρωματικότητας των επιπέδων πραγματικότητας είναι όσο ποτέ άλλοτε απαραίτητη. Οφείλουμε να βλέπουμε / ερμηνεύουμε ταυτόχρονα το φυσικό – οικονομικό – κοινωνικό – πολιτικό – πολιτιστικό επίπεδο.

Κάτω από την παραπάνω ομπρέλα, προχωρώ στα δίπολα : πολιτική – πολιτισμός, πολιτιστική ζωή – πολιτιστική κίνηση, πολιτιστική υποδομή – πολιτιστική πράξη. Όλα αυτά εντάσσονται στο τρίπτυχο : πόλη – πολιτική – πολιτισμός. Όλες οι παραπάνω έννοιες ξεκινούν από την αρχαία λέξη ‘πόλις’ και σχετίζονται με τον τρόπο που ο άνθρωπος ατομικά και συλλογικά ολοκληρώνει το πρόσωπό του, κατακτώντας την ‘ευτυχία’ μέσα σε ένα επίσης ‘ευτυχισμένο’ κοινωνικό σύνολο.

Όλοι οι πόλοι των συζυγιών πρέπει να ικανοποιούνται. Θα αναφερθώ στο τελευταίο τμήμα της εισήγησής μου σε ένα παράδειγμα, που σχετίζεται με την εν Ξάνθη κατάσταση, για να δικαιολογήσω το σκεπτικό μου. Ένα πρώτο ερώτημα στο οποίο οφείλω να απαντήσω είναι : Άραγε, πέθαναν οι θεωρίες;

Αναμφίβολα, ένα στοιχείο που δείχνει ότι περνούμε μια μακρά περίοδο κρίσης – όχι ως Ελλάδα μόνο αλλά και παγκόσμια – είναι ότι θεωρούμε πως οι θεωρίες πέθαναν, ότι επήλθε μ’ άλλα λόγια, το τέλος των θεωριών πολιτικών, ιδεολογικών, αισθητικών. Κατά βάθος μια τέτοια διατύπωση και διαπίστωση υποκρύπτει τη δόλια θέση και άποψη, πως η θεωρία είναι περιττή. Η θεωρία είναι λόγια παχιά και αδάπανα, χωρίς αξία και αντίκρισμα, λένε πολλοί – οπαδοί του πιο ρηχού ρεαλισμού. Ένας πραγματισμός διακρίνει τους έξυπνους της εποχής μας, που κυριευμένοι από τον ωφελιμισμό και τη χρησιμοθηρία αρνούνται να σκεφτούν ή να συσκεφτούν με βάση αρχές και στόχους.

Φανταζόμαστε συχνά ότι ένας αυτόματος πιλότος θα διαχειριστεί την κατάσταση και θα λύσει τα όποια προβλήματα. Εδώ και χιλιάδες χρόνια ο homo sapiens, ο έμφρων άνθρωπος, ψάχνεται και ψάχνει να βρει δρόμους για βελτίωση της ατομικής και κοινωνικής ζωής. Χωρίς ψάξιμο δε γίνεται τίποτα. Η θεωρία και η ιδεολογία δεν είναι λόγια του αέρος• είναι η μακραίωνη προσπάθεια και η πείρα του ανθρώπου, των ανθρώπων• πράγμα που σημαίνει ιδρώτα και αίμα.

Πολλοί που καμώνονται τους πνευματικούς ανθρώπους, που εξ ορισμού είναι θεωρητικοί, ακολουθούν τον πιο άκρατο ωφελιμισμό. Επιστήμονες, Καλλιτέχνες, Παιδαγωγοί, Πολιτικοί, Λογοτέχνες, Θρησκευτικοί ταγοί και Δημοσιογράφοι μετατρέπουν σε θεωρία τις αδυναμίες τους και αυτό που τους βολεύει το βαφτίζουν αρχή και αξία ιερή και απαράβατη. Βαφτίζοντας ως προοδευτικό και σύγχρονο το συντεχνιακό και συντηρητικό συμφέρον τους. Όταν είσαι έξω από το σύστημα, όλα είναι σάπια. Μόλις εισέλθεις, όλα ως διά μαγείας θεραπεύονται.

Λαϊκισμός, καιροσκοπισμός, κι ό,τι άλλο γεννά η ‘εξυπνάδα’ της εποχής μας.

Εμείς πάντως επιμένουμε ότι για όποια αλλαγή είναι αναγκαία η Ιδεολογία. Η θεωρία και η πράξη είναι τα δύο στηρίγματα της όποια πορείας μας, εδώ και χιλιάδες χρόνια. Δεν αλλάζουν σε λίγες δεκαετίες τα ριζώματα του ανθρώπου. Τίποτε ξεκομμένο, τίποτε αυθαίρετο στη ζωή. Όλα σ’ ένα μακρύ κορδόνι αγώνα και αγωνίας, όλα σ’ ένα μακρύ κορδόνι αναζήτησης – η χαρά …

*Η Δημοκρατία είναι ιδανικό πολίτευμα και τρόπος ζωής μόνο όταν εξασφαλίζεται οικονομική και πνευματική βάση. Για να ολοκληρωθούν οι προϋποθέσεις για την εδραίωση της πολιτικής δημοκρατίας, πρέπει αναμφισβήτητα να εξασφαλιστεί ένα σχετικά υψηλό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο. Ένα ανοικτό και ελεύθερο πολίτευμα όπως η δημοκρατία απαιτεί αυτοσυγκέντρωση και αυτοέλεγχο. Οι πολίτες χρειάζεται να έχουν παιδεία και μόρφωση. Όταν υπάρχει μεγάλη οικονομική και μορφωτική απόσταση ανάμεσα στους ανθρώπους ενός κοινωνικού συνόλου, τότε η Δημοκρατία είναι ευάλωτη και στη συνείδηση των πολιτών η δημοκρατία δεν παραμένει ως η βασική προϋπόθεση για την ευτυχία τους. Στη δημοκρατία όλοι συμμετέχουν άμεσα και δημιουργικά στη λειτουργία του κοινωνικού συνόλου.

4 Κ εκφράζουν την παθογένεια του σύγχρονου πολιτικού συστήματος – παγκόσμια, όχι μόνο στην Ελλάδα – και βέβαια της δημοκρατίας. Θα μπορούσαμε να προσθέσουμε πολλά άλλα στοιχεία.

1. Κεφαλαιοκρατία – Καπιταλισμός

2. Καταναλωτισμός

3. Κατεστημένο

4. Κρίση σύγχρονου πολιτισμού

Δεν θα επεκταθώ σε ανάλυση, θα σημειώσω ότι τα οικονομικά συστήματα έρχονται και παρέρχονται, δεν είναι αιώνια. Ο καπιταλισμός, που επικρατεί εδώ και πέντε αιώνες, περνάει βαθιά κρίση. Πιστεύω μάλιστα ότι και εμείς διερχόμαστε ένα ιδιότυπο «Μεσαίωνα». Κάποια χρονική στιγμή και ο Καπιταλισμός θα ανατραπεί.

Όσον αφορά την Κρίση πολιτισμού: η τεράστια ανάπτυξη της τεχνολογίας δε συμβαδίζει με την πνευματική πρόοδο του ατόμου. Ο άνθρωπος στις μέρες μας υπερεκτιμά τις υλικές αξίες και περιφρονεί τις πνευματικές και ηθικές.

Πιστεύουμε ότι δεν μπορούμε με τα παλιά υλικά ούτε να λύσουμε τα προβλήματα ούτε να φτιάξουμε έναν καλύτερο κόσμο. Γι’ αυτό ξεκινούμε από τον ίδιο μας τον εαυτό, συνεχίζουμε με τους γύρω μας ανθρώπους φροντίζοντας τις σχέσεις μας και επιδιώκουμε το ατομικό μαζί με το κοινωνικό καλό. Σε όλα τα ζητήματα ατομικής και κοινωνικής ζωής τον πρώτο και τελευταίο λόγο τον έχουμε εμείς οι ίδιοι. Η συνύπαρξη με τον άλλο και η συνεργασία με το διαφορετικό σε συνθήκες ισότητας και ισοτιμίας αποτελεί τη βασική μας επιδίωξη.

Πιστεύουμε, μ’ άλλα λόγια πως ο άνθρωπος είναι καλός και αξίζει μια δίκαιη και ωραία ζωή. Φρονούμε πως μέσα από την άμεση, συμμετοχική, δημιουργική δημοκρατία τα πράγματα για το άτομο και το σύνολο θα είναι καλύτερα. Ο καθένας και η καθεμιά να εργάζεται και να συνεργάζεται με αξιοπρέπεια και αλληλοσεβασμό.

Όλες αυτές οι αρχές και αξίες έχουν νόημα μόνο όταν δοκιμάζονται στη ζωή και εφαρμόζονται στην πράξη.

* Στην Αρχαία Δημοκρατία δεν υπήρχε κράτος, οι πολίτες συμμετείχαν άμεσα στα κοινά. Σήμερα ανάμεσα στην κοινωνία, στην πολιτική και στο άτομο μπαίνει το παντοδύναμο κράτος που ακυρώνει τις όποιες καλές προθέσεις της κοινωνίας, της πολιτικής και του ατόμου. Το μέλλον του ανθρώπου και των κοινωνιών κλείνεται πάλι στην άμεση και συμμετοχική δημοκρατία. Η αντιπροσωπευτική δημοκρατία της εποχής μας, αξιοποιώντας όλες τις σύγχρονες δυνατότητες – πχ internet – μπορεί να προσεγγίσει σε μια καλύτερη μορφή. Αυτό όμως δεν αρκεί. Απαιτείται μια ισότητα και δικαιοσύνη σε οικονομικό, κοινωνικό και μορφωτικό επίπεδο. Και αναμφίβολα, πέραν από το στοιχείο της αγάπης και το σεβασμό του ανθρώπου, απαιτείται αγάπη και σεβασμός στη φύση και στο περιβάλλον. Αλλιώς, όλα θα τιναχθούν στον αέρα.

Είναι αναμφίβολο ότι ο κόσμος αλλάζει και εμείς δεν μπορούμε να είμαστε αμέτοχοι και αδιάφοροι. Σε επίπεδο ατομικό, οικογενειακό, στενού και ευρύτερου κοινωνικού περιβάλλοντος υπάρχουν αλλαγές και ανατροπές τις οποίες πρέπει να υποδεχόμαστε ‘σαν έτοιμοι από καιρό’.

Χιλιάδες χρόνια ο άνθρωπος αντιμετωπίζει το καινούριο, το ενσωματώνει στη ζωή του και προχωρά. Μη νομίζουμε ότι η ιστορία του ανθρώπου είναι μερικών ετών, ούτε αιώνων. Ο άνθρωπος πάνω στον πλανήτη προχώρησε χιλιάδες χρόνια. Και ξέρετε, αντιμετώπισε προβλήματα επιβίωσης. Είναι αστείο, να θεωρούμε πρόβλημα ότι δεν μπορούμε να εισάγουμε τα είδη πολυτελείας που μας έφερναν πρώτους σαν χώρα στον κόσμο.

Μιλούμε για τον κόσμο σαν να ήταν τέλειος και τώρα ανατρέπεται. Ξεχνούμε για πόσα γκρινιάζαμε, για πόσα παλεύαμε στο παρελθόν. Είναι σίγουρο πως όλοι / όλες θέλουμε ένα καλύτερο εαυτό ,έναν καλύτερο κόσμο. Για να γίνει αυτό, πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο που βλέπουμε τα πράγματα. Και δεν ξέρουμε τι θα προκύψει.

Θα μου επιτρέψετε να αναφερθώ σε ένα βασικό συμπέρασμα από κάποιες εμπειρίες από την πολύχρονη επαφή μου με την πολιτιστική πράξη και ζωή. Πιστεύουμε πια ότι για να αλλάξει ο κόσμος πρέπει να αλλάξουμε εμείς και ο τρόπος που βλέπουμε τα πράγματα.

Πιστεύοντας στην άμεση συμμετοχική δημιουργική δημοκρατία, θέλουμε όχι μόνο να ονειρευόμαστε αλλά και να υλοποιούμε τα όνειρά μας. Θέλουμε πιάνοντας ο ένας το χέρι του διπλανού του να κάνει ένα όνειρο δικό του, ένα όνειρο του άλλου πραγματικότητα. Να εργαζόμαστε και να συνεργαζόμαστε. Να δημιουργούμε και να συν – δημιουργούμε.

Κλείνοντας, πρέπει με σαφήνεια να δηλώσουμε ότι το βασικότερο χαρακτηριστικό του πολιτισμού και της πολιτικής, στα πλαίσια της πόλης είναι η αλληλεγγύη και η αγάπη. Εκεί οφείλει να στηρίζεται κάθε πολιτιστικό μόρφωμα για να είναι άξιο του ονόματός του. Ζώντας σε μια ορισμένη χρονική στιγμή σε ένα ορισμένο τόπο οφείλουμε για να είμαστε ικανοποιημένοι με τον εαυτό μας να δείχνουμε την ανθρωπιά μας και τον πολιτισμό μας όχι με μεγάλα λόγια αλλά με μικρά έστω έργα. Τα πολλά μικρά δημιουργούν το μεγάλο.

 

* Κάτι τελευταίο σε σχέση με την Ευρώπη στην οποία με τον ένα ή τον άλλο τρόπο ανήκουμε. Η Ευρώπη όλων των λαών, η Ευρώπη όλων των ανθρώπων, η Ευρώπη της εργασίας, του πολιτισμού, της ειρήνης, της δημιουργικότητας. Η Ευρώπη που φροντίζει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα όχι μόνο με λογιστική λογική. Εκτός από την οικονομία και την αγορά, υπάρχει ο άνθρωπος, το περιβάλλον, οι δημοκρατικές αρχές και οι ανθρωπιστικές αξίες. Αυτή είναι η Ευρώπη που θέλουμε. Για να γίνει αυτό χρειάζεται όραμα και ηγέτες. Νομίζω ότι αυτό είναι το βασικότερο έλλειμμα της Ευρώπης στις μέρες μας.

Η Ευρώπη έχει νόημα και σκοπό ύπαρξης, όταν αντιμετωπίσει το έλλειμμα οράματος και ηγεσίας. Αλλιώς θα πρόκειται για μια καρικατούρα χωρίς ουσία και προοπτική.

Αναμφίβολα, ο πολιτισμός μπορεί να καταστεί μέσο εξόδου από την κρίση, όταν καταφέρει να λειτουργεί δημιουργικά το τρίπτυχο πόλη – πολιτική – πολιτισμός.

[ Τα κυριότερα σημεία από το κείμενο αυτό τα παρουσίασα σε εκδήλωση των Οικολόγων Πρασίνων στην Ξάνθη, στις 23 Νοεμβρίου 2013, με θέμα «Κοινωνική Οικονομία – Μια εναλλακτική λύση» – ευχαριστώ για την πρόσκλησή τους – επεξεργάστηκα το κείμενο ξανά].

Θανάσης Μουσόπουλος