Το έθιμο του πλεκτού βραχιολιού «μάρτη», που τηρείται μέχρι σήμερα
Χελιδονίσματα: τα κάλαντα του Μάρτη και της Άνοιξης
Πρώτη μέρα του Μάρτη αύριο, πρώτη μέρα της Άνοιξης, εποχή που σηματοδοτεί, ημερολογιακά τουλάχιστον, το πέρασμα της φύσης από το χειμώνα στην καλοκαιρία, την ανθοφορία και την καρποφορία της γης και συνδέεται με πλείστους συμβολισμούς και δοξασίες, αρχής γενομένης από την Περσεφόνη. Οι αρχαίοι Έλληνες που είχαν συνδέσει τα φυσικά φαινόμενα με πρόσωπα της Μυθολογίας ήθελαν την Περσεφόνη να φεύγει απ’ τον Άδη και να έρχεται να συναντήσει τη μητέρα της, τη Θεά Δήμητρα, που γιορτάζει τον ερχομό της δημιουργώντας όλο αυτό τον οργασμό ζωής. Η φύση αρχίζει να δείχνει τα πρώτα σημάδια ξυπνήματος από τον χειμερινό λήθαργο, παρότι στην Ξάνθη οι χαμηλές θερμοκρασίες καλά κρατούν ακόμη. Η ανθοφορία έχει αρχίσει όμως με κάποια δέντρα και φυτά να φορούν τα γιορτινά τους χρώματα και τις χαρακτηριστικές αμυγδαλιές να ομορφαίνουν τις αυλές με τα λευκά τους άνθη.
Βάλε «μάρτη» μη σε κάψει ο ήλιος
Όλοι θυμόμαστε από παιδιά τον «μάρτη», που μας έδεναν οι μανάδες μας στον καρπό την πρώτη μέρα του Μάρτη. Εκείνη την ασπροκόκκινη κλωστή που φορούσαμε σαν «βραχιολάκι». «Αυτό για το χελιδόνι», «αυτό για τον πελαργό», «αυτό για να μη σε δαγκώσει το φίδι». Και μας δασκάλευαν οι γιαγιάδες: «Μόλις δεις χελιδόνι ή πελαργό θα το βγάλεις και θα το βάλεις κάτω από μια πέτρα και θα πεις: «Και του χρόνου». Άλλοι έχουν την παράδοση να κρεμούν τον ‘’μάρτη’’ στα δέντρα, συνθέτοντας ένα πρωτότυπο ‘’ανοιξιάτικο δέντρο’’. Το έθιμο αυτό ισχύει ακόμη και σήμερα, που τα πολύχρωμα βραχιολάκια έχουν γίνει και μόδα. Είναι ένα ‘’μαγικό’’ φυλαχτό για τη νέα εποχή, το κατώφλι της οποίας περνούμε. Σκοπός του, να μην μας κάψει ο ήλιος.
Χελιδονίσματα: τα κάλαντα της Άνοιξης
Σε πολλές περιοχές της χώρας μας, την πρώτη Μαρτίου ή στις 21 Μαρτίου, ημέρα της εαρινής ισημερίας, τα παιδιά γυρνάνε στα σπίτια κρατώντας ένα αρθρωτό ομοίωμα χελιδονιού, την «χελιδόνα», και τραγουδούν ένα είδος καλάντων, τα χελιδονίσματα. Το έθιμο της χελιδόνας, έχει τις ρίζες του στην αρχαία Ελλάδα, και επιβιώνει μέχρι τις μέρες μας σε πολλά μέρη της Ελλάδας, όπως την Ήπειρο, τη Μακεδονία, την Θράκη και τα Δωδεκάνησα. Την «χελιδόνα» σε κάποιες περιοχές την στολίζουν με φύλλα κισσού, που είναι χαρακτηριστικό της αειθαλούς βλάστησης, σε άλλες, με ζουμπούλια ή άλλα ανοιξιάτικα λουλούδια, κι αλλού της κρεμούν κουδουνάκια και πολύχρωμα χαρτιά. Οι «Χελιδονιστές», οι οποίοι ήταν κυρίως παιδιά αλλά και σε κάποιες περιπτώσεις ενήλικες, γυρίζουν από σπίτι σε σπίτι τραγουδώντας τραγούδια για τον ερχομό των χελιδονιών. Παλιά, οι νοικοκυρές έδιναν στα παιδιά λάδι, κρασί, αλεύρι, σιτάρι, αυγά και σε λίγες περιπτώσεις χρήματα. Τα λεφτά, καθώς και ό,τι προϊόντα μάζευαν τα παιδιά, τα αφιέρωναν στην εκκλησία. Κάποια «χελιδονίσματα» χαιρετίζουν το έαρ, την άνοιξη, και απαγγέλλουν στίχους, για να διώξουν τον χειμώνα ή τον τελευταίο μήνα του, τον Φλεβάρη.
Έθιμο με ρίζες στην αρχαία Ελλάδα
Στην αρχαιότητα, τον μήνα Μάρτη – Βαδράμιο – στη Ρόδο, σε άγνωστη ημέρα του τοπικού μήνα, γινόταν τα «Χελιδόνεια» για την υποδοχή της άνοιξης και των χελιδονιών, της οποίας η ίδρυση αποδίδεται στον Λίνδιο Κλεόβουλο. «Ήλθ΄ ήλθε Χελιδών, καλάς ώρας άγουσα και καλούς ενιαυτούς (χρόνους), επί γαστέρι λευκά, επί νώτα μέλαινα, άνοιγ’ άνοιγε ταν θύραν χελιδονεί, ου γαρ γέροντες εσμέν αλλά παιδία (Κλεόβουλος ο Λίνδιος). Τραγουδώντας μικρά άσματα αντίστοιχα με τα σημερινά κάλαντα, τα χελιδόνεια, που κατά την Ελληνιστική περίοδο διαδόθηκαν στον Ελληνικό κόσμο, επέζησαν έως τον 10ο αιώνα, οπότε και απαγορεύθηκαν από την «εν Τρούλλω» 6η Οικουμενική σύνοδο, το 939, ως κατάλοιπο του Ελληνικού εθνισμού. Υπάρχει μάλιστα κι ένας συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο αρχαίο και σύγχρονο χελιδόνισμα, που κατέγραψε τον 12ο αιώνα ο Γάλλος κληρικός Benoit, όταν άκουσε να το τραγουδούν Έλληνες μαθητές στο Collegio Greco στη Ρώμη. Οι στίχοι που κατέγραψε ο Benoit (στο βιβλίο του Liber Politicus) έχουν εντυπωσιακή ομοιότητα με τα σημερινά χελιδονίσματα. Επιπλέον, μάλιστα, και το φιλοδώρημα που ζητούν οι καλαντιστές παραμένει το ίδιο από την Αρχαιότητα. «Ίδε το έαρ το γλυκύ πάλιν επανατέλλει, φέρον υγείαν και χαράν και την ευημερίαν». Το δίστιχο αυτό έχει ηλικία πάνω από 11 αιώνες και ήταν η αρχή από ένα «άσμα ευχετήριον» για τον Βυζαντινό αυτοκράτορα, που το λέγανε τα «μέρη» (οι φατρίες) στον Ιππόδρομο της Κωνσταντινούπολης, πριν αρχίσουν οι ανοιξιάτικοι ιππικοί αγώνες, το λεγόμενο «μακελλαρικόν ιπποδρόμιον» ή «Λουπερκάλιον», από την ομώνυμη ρωμαϊκή γιορτή.
Τα διάφορα κάλαντα που διασώζονται
Η μικρή χελιδόνα, με την μαύρη ράχη και την άσπρη κοιλιά, ξεκινώντας από την ειδωλολατρική Ελλάδα και πετώντας ασταμάτητα, από άνοιξη σε άνοιξη, για αιώνες ολόκληρους, πέρασε από το Βυζάντιο, και συνεχίζοντας το ταξίδι της έφτασε μέχρι τις ημέρες μας και κελαηδά ακόμα.
Ήρθε ήρθε χελιδόνα
ήρθε κι άλλη μεληδόνα
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε:
«Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις κι αν κακίσεις
πάλιν άνοιξη θ’ ανθίσεις
Σε άλλα μέρη λένε:
Χελιδόνα έρχεται
από μαύρη θάλασσα
θάλασσα επέρασε
τη φωλιά δε ξέχασε
εν δυο, εν δυο.
Μάρτη, Μάρτη βροχερέ
και Απρίλη δροσερέ
τα πουλάκια κελαηδούν
τα δεντράκια φύλλα ανθούν
τα πουλάκια αυγά γεννούν
κι αρχινούν να τα κλωσούν
Χ.Δ.
