Τα τελευταία είκοσι χρόνια συνεργάζομαι με το σύλλογο Ποντίων, πρώτα με την πρωτοβουλία του αείμνηστου Γιώργου Ταβουλτσίδη, και στη συνέχεια με τις επόμενες διοικήσεις. Έχουν ξεπεραστεί πια, με το πλούσιο έργο του συλλόγου, πολλές ρατσιστικές αντιλήψεις για τους πόντιους.
Είναι πολύ σημαντικό η εκδήλωση να είναι αφιερωμένη στον Τηλέμαχο Τσιμιρίκα, που είναι πραγματικός ήρωας. Μου θύμισε, με τον τρόπο που χάθηκε, τους νέους κύπριους που έδωσαν τη ζωή τους στον αγώνα για την πατρίδα τους.
Ο Μίκης Θεοδωράκης σε μια δήλωσή του είπε «Δεν είμαι ήρωας. Οι ήρωες πεθαίνουν νέοι. Είμαι ένας πολίτης που κάνει το καθήκον του». Απόλυτα ταιριάζει η φράση του με τον Τηλέμαχο, για τη μνήμη του οποίου προτείνω με πρωτοβουλία της νεολαίας του ποντιακού ελληνισμού να ανιδρυθεί μνημείο στη Μεσορόπη Καβάλας.
Όμως, οφείλουμε να επαινέσουμε και τους τιμώμενους πόντιους μαθητές γυμνασίου και λυκείου που ξεχώρισαν και όσους πέρασαν στα ανώτερα και ανώτατα ιδρύματα. Σκληρό αγώνα έκαναν αυτά τα παιδιά, γιατί οι μαθητές στη χώρα μας είναι οι σκληρότερα εργαζόμενοι. Με ποιο μέλλον …
Κάθε εποχή έχει ορισμένα έτοιμα σχήματα, συμβάσεις, που άλλοτε ανταποκρίνονται στα πράγματα και άλλοτε απλώς μας βολεύουν. Οι περισσότεροι τα δέχονται, λίγοι είναι αυτοί που τα ανατρέπουν. Η κοινωνική οργάνωση ευνοεί τα έτοιμα σχήματα, που αποτελούν το κατεστημένο σε κάθε εποχή. Και η ηθική κάθε εποχής μπαίνει σε ορισμένα καλούπια. Όταν μένουν όμως τα έτοιμα σχήματα για πολύν καιρό αμετακίνητα, δημιουργούνται προβλήματα.
Η εποχή μας δεν ευνοεί τα έτοιμα σχήματα. Τις περισσότερες φορές αμφισβητούνται από τους νέους, γιατί ο κόσμος που δημιούργησαν οι μεγάλοι έχει τόσα προβλήματα. Μετά τους ‘πολέμους’ οι άνθρωποι είναι πιο ειλικρινείς. Γι’ αυτό και σήμερα δεν είμαστε ικανοποιημένοι με τα έτοιμα.
Θα μου επιτρέψετε να μιλήσω για τα σημερινά αδιέξοδα της κοινωνίας (παγκόσμια, όχι μόνο ελληνικά) και για την παιδεία ‘χαμηλών πτήσεων’ της εποχής μας, επικαλούμενος κείμενα και στοιχεία της μεταπολεμικής περιόδου – μια και νομίζουμε ότι πολλά σημερινά φαινόμενα ‘κρίσης’ είναι πρωτοφανέρωτα.
Ο Ε. Π. Παπανούτσος στο δοκίμιό του ‘Πολιτισμός υπό αμφισβήτηση’ μιλά για τις εκδηλώσεις κρίσης του πολιτισμού μας. «Υποστηρίζω, γράφει, ότι αμφισβητούμενος σήμερα είναι ο τρόπος ζωής του ανθρώπου στις τεχνοκρατούμενες καταναλωτικές κοινωνίες της οικουμένης». Η εκπαίδευση, η εργασία, ο τρόπος που διαχειρίζεται τον ελεύθερο χρόνο, η πολιτική ζωή, η κοινωνική συνύπαρξη, τι θέση παίρνει στο θάνατο και στον έρωτα, στην αρρώστια και στα γηρατειά, είναι τα στοιχεία του τρόπου ζωής που νοσεί και αποτελεί τον παγκόσμιο πολιτισμό, γιατί μετά το β΄ παγκόσμιο πόλεμο η μία χώρα μετά την άλλη ακολουθεί το ίδιο πρότυπο ζωής και σκέψης. Και καταλήγει ο συγγραφέας «Ο δεσποτισμός της ‘μηχανής’, ο ‘ξέφρενος καταναλωτισμός’, η απερίσταλτη γραφειοκρατία απλώνονται σε όλη την επιφάνεια της Γης και δημιουργούν ένα τύπο ανθρώπινης ζωής με πολλά κοινά γνωρίσματα (…) εξομοιώνουν τις συνειδήσεις, ‘στερεοτυποποιούν’ τους ανθρώπους».
Ο Ι. Μ. Παναγιωτόπουλος στο πολυδιαβασμένο δοκίμιό του «Ο Σύγχρονος άνθρωπος» αναφέρεται στον ‘πυρετό της παιδείας (που) είναι οικουμενικός, ένα κοινό αίτημα’. Παρατηρεί ότι ο αιώνας ο εικοστός ‘θέλει την παιδεία δικαίωμα και χρέος του καθενός’, σημειώνει όμως ότι «Ο φορτισμός των εκπαιδευτικών προγραμμάτων με γνώσεις που ευκολύνουν την επαγγελματική ευδοκίμηση, αναγκαιότατη, άλλωστε, αλλά παραμελούν τον παράγοντα ‘άνθρωπος’, κατά το ευρύτερο και βαθύτερο συνάμα νόημα το όρου, είναι ικανός να μεταμορφώσει την παιδεία σε όργανο καταστροφής».
Στα λεξικά διαβάζουμε ότι με τον όρο παιδεία εννοούμε την απασχόληση με το παιδί και κυρίως την παιδαγωγική ενέργεια την οποία καταβάλλει η οικογένεια και η πολιτεία για την ανατροφή, την εκπαίδευση και τη μόρφωση του παιδιού. Οφείλουμε, βέβαια, να τονίσουμε στις μέρες μας τον ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο της τηλεόρασης και του διαδικτύου ως μέσων παιδείας – συχνά ισχυρότερων και αποτελεσματικότερων από την οικογένεια και το σχολείο, για να σταθούμε στους κυριότερους κλασικούς μηχανισμούς παιδείας.
Αναμφίβολα, η σημερινή παιδεία, όχι μόνο η ελληνική, είναι «παιδεία χαμηλών πτήσεων», καθώς τα εκπαιδευτικά προγράμματα παραμελούν τον παράγοντα ‘άνθρωπος’. Ουσιαστική παιδεία σήμερα μπορεί να θεμελιωθεί στη δική μας, πραγματική ζωή του νέου ελληνισμού, στο εκφραστικό του όργανο, τη γλώσσα του ελληνικού λαού και στη ζωντανή παράδοσή του.
Μια και πασχίζουμε για την ελληνική παιδεία, είναι ανάγκη να δηλώσουμε τι κοινωνία ονειρευόμαστε, ποια θα είναι η σχέση μας με τον υπόλοιπο κόσμο, με τον οικουμενικό πολιτισμό σε αντιδιαστολή με την παγκοσμιοποιημένη αντίληψη του κόσμου μας. Ποια θα είναι η σχέση μας με την ιστορία και την παράδοσή μας, Θα τα ξεγράψουμε όλα, ή θα λάβουμε υπόψη τα ζωντανά κύτταρα και τις ζωογόνες πτυχές του πολιτισμού μας;
Είναι επίκαιρο, λόγω της γιορτής των Τριών Ιεραρχών, να αναφέρουμε τι σημειώνουν για την παιδεία και την εκπαίδευση ο Μέγας Βασίλειος, ο Ιωάννης Χρυσόστομος και ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός, πατέρες σημαντικοί του 4ου μεταχριστιανικού αιώνα, ριζοσπαστικά πνεύματα.
Στηρίζομαι σε μια ομιλία του Ανδρέα Αργυρόπουλου, με θέμα «Το επαναστατικό μήνυμα των Τριών Ιεραρχών και η εποχή μας», που βρήκα στο διαδίκτυο.
Παραθέτω κάποια σημεία από την ενδιαφέρουσα αυτή προσέγγιση, χρησιμοποιώντας το σκεπτικό και τις διατυπώσεις του.
Η παιδεία κατά τους Τρεις Ιεράρχες πρέπει να αποτελεί δρόμο απελευθέρωσης προσωπικής και κοινωνικής, όχι διαδικασία εξαναγκασμού και ανελευθερίας. Ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι πρωτεύοντα ρόλο στην εκπαιδευτική διαδικασία παίζει η προσωπικότητα του δασκάλου καθώς επίσης και η σχέση του με τους μαθητές. Η σχέση δασκάλου – μαθητή πρέπει να είναι μια σχέση αγάπης και αλληλοσεβασμού. Ο καλός δάσκαλος είναι ταπεινός, έχει συναίσθηση των ατελειών και αδυναμιών του, γνωρίζει καλά ότι η επιείκεια είναι πιο δυνατή από τη βία. Ο παιδαγωγός πρέπει να επιδεικνύει δημοκρατικό πνεύμα, να σέβεται τη γνώμη των μαθητών του, να είναι απλός, ειλικρινής, απονήρευτος, άδολος, να αποφεύγει την ειρωνεία και την υποκρισία. Οι δάσκαλοι δεν πρέπει να είναι φορτικοί και πιεστικοί αλλά φιλόστοργοι, περισσότερο από τους φυσικούς πατέρες.
Τα βασικά στοιχεία της παιδείας για τους Τρεις Ιεράρχες είναι η αγάπη, η ελευθερία και ο σεβασμός του ανθρώπινου προσώπου. Απαιτείται διάλογος, η εξουσιαστικότητα και ο δογματισμός όχι μόνο δείχνουν έλλειψη αγάπης, αλλά και δε φέρνουν κανένα ουσιαστικό αποτέλεσμα. Η παιδεία πρέπει να είναι στην υπηρεσία του ανθρώπου και όχι στην υπηρεσία του συστήματος. Έτσι η παιδεία δεν πρέπει να αποβλέπει στην παραγωγικότητα ούτε στις όποιες ανάγκες του κράτους, οφείλει να οδηγεί τους νέους στην ανακάλυψη των μυστηρίων της ζωής, στην κατάκτηση της ελευθερίας, στα μονοπάτια της αναζήτησης της αλήθειας, στη μύησή τους στην παράδοση του τόπου τους και στον πολιτισμό, στη μεταμόρφωσή τους.
Είναι σαφές ότι η παιδεία στις μέρες μας πολύ απέχει από τις παραπάνω προδιαγραφές. Όπως παρατηρεί ο Χρήστος Γιανναράς, όσοι κάνουν σχεδιασμούς για την παιδεία δείχνουν πως δεν τους ενδιαφέρει «η κατά κεφαλήν καλλιέργεια, αλλά το κατά κεφαλήν εισόδημα». Από πρόσφατες έρευνες ξέρουμε ότι από τους έλληνες νέους 15-18 ετών το 20% υποφέρει από κατάθλιψη – οι νέες σε ποσοστό 30%. Εξάλλου, οι γονείς των μαθητών/μαθητριών του Δημοτικού σε ποσοστό 97% απαιτούν από τα παιδιά τους να αριστεύουν.
Ποιος, τέλος πάντων, νοιάζεται για την ψυχή των παιδιών και των εφήβων;
Θέλουμε να βγαίνει η ύλη, να περνούμε, να βολευτούμε και να βολέψουμε. Για τι είμαστε έτοιμοι να θυσιάσουμε κάτι;
«Αυτός που δεν είναι έτοιμος να πεθάνει για κάτι, δεν αξίζει να ζει», έλεγε ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ. Αυτό που δίδαξε με την πράξη του ο Τηλέμαχος Τσιμιρίκας.
Σε ποιο σχολείο το διδάχτηκε; Γι’ αυτό λέμε : Παιδεία, από την αρχή.
Κλείνοντας, θα ξαναγυρίσω στους νεοέλληνες συγγραφείς της κατοχικής και της πρώτης μεταπολεμικής περιόδου.
Ο Γιώργος Θεοτοκάς, της περίφημης γενιάς του ’30, σε ένα κείμενό του πριν από 70 χρόνια, το Γενάρη του 1944 (τώρα στο βιβλίο του «Πνευματική Πορεία») γράφει :
«Πέρα από τα προβλήματα της στιγμής κι από τα εθνικά ή τα ιδεολογικά σύνορα, τέτοιος μας φαίνεται ο υψηλότερος ρόλος του πνεύματος στο κατώφλι των Νέων Καιρών : να πραγματοποιήσει το μεγάλωμα της ψυχής, που να χωρέσει και να ταιριάξει μέσα της την Παράδοση και την Επανάσταση, την Ανάγκη και την Ελευθερία, την Ομάδα και την Ατομικότητα, την Επιστήμη και την Ποίηση, την Τεχνική και τη Φαντασία και την καινούρια θρησκευτικότητα που διψά ο σύγχρονος άνθρωπος, – να κάνει την ψυχή ικανή να δαμάσει και να εξανθρωπίσει το εξογκωμένο, άρρωστο κορμί της κοινωνίας μας – να ξανασυνθέσει την ανθρώπινη πραγματικότητα και να δημιουργήσει την καινούρια αρμονία ανάμεσα στον Άνθρωπο και στον Κόσμο…».
Αναμφίβολα, οι παραπάνω στόχοι δεν πραγματοποιήθηκαν στην έκταση που οραματιζόταν ο μεταπολεμικός άνθρωπος. Ποτέ, όμως, δεν είναι αργά, αρκεί να αρχίσουμε.
Στα προβλήματά μας, βασικό αίτιο είναι η λειψή παιδεία – συνάμα η θεραπεία συνδέεται εν πολλοίς με την παιδεία, με το δάσκαλο. Κοντά σε όσα λένε διαχρονικά ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, οι Πατέρες της εκκλησίας, για τη βασική και αναντικατάστατη σχέση δασκάλου – μαθητή, ας δώσουμε την έσχατη σκυτάλη στον Ε. Π. Παπανούτσο και στο περίφημο βιβλίο του «Πρακτική Φιλοσοφία» :
«Ο δάσκαλος ξυπνά στο μαθητή την έφεση προς την αρετή, ο μαθητής δίνει στο δάσκαλο τη χαρά και την αισιοδοξία της ακμής. Με την ακτινοβολία της νεότητας απάνω του ο δάσκαλος ανανεώνεται. Μικρό αντίδωρο είναι τούτο;»
Πρωταρχικός ο ρόλος του δασκάλου στην παιδεία. Με μια υποσημείωση : Όλοι στη ζωή μας πρέπει διαρκώς να εναλλάσσουμε το ρόλο του καλού δασκάλου και του καλού μαθητή. Μια και η παιδεία είναι μια διά βίου διαδικασία απελευθέρωσης και αγάπης.
[Κείμενο ομιλίας, που πραγματοποιήθηκε στις 26/1/2013, στο Σύλλογο Ποντίων Ν. Ξάνθης]
Θανάσης Μουσόπουλος
Συγγραφέας – Ποιητής
