Η επιγραφή στην είσοδό του, από την πλευρά της οδού Παναγή Τσαλδάρη, πρώην Κομοτηνής όπως είναι και περισσότερο γνωστή στους παλιότερους ξανθιώτες λόγω του ότι αποτελούσε μέρος της εξόδου προς την γειτονική πόλη, είναι στο πνεύμα της εποχής, δηλώνοντας χαρακτηριστικά την καταγωγή των ιδιοκτητών του: «Δημήτριος Μοράβας, Μαργαρίτης Ησαήου (Ιωάννου), Ηπειρώται, έτος 1880». Πρόκειται για το γνωστό στους περισσότερους από τους συμπολίτες μας χάνι της προαναφερθείσας οδού, ή τουλάχιστον ό,τι έχει πλέον απομείνει από αυτό, δεδομένου ότι ο χαρακτηρισμός του ως διατηρητέου κτηρίου από το υπουργείο Πολιτισμού με την υπ’ αριθμ. Α/931/4833/456/15.05.1976 ΦΕΚ 661, τεύχος Β’ απόφασή του, δεν κατάφερε να το γλιτώσει από την ερείπωση και την σταδιακή κατάρρευση.
Αυτό που είναι λιγότερο γνωστό, αν και καταγράφεται από τους λίγους, είναι η αλήθεια, ανθρώπους που ασχολήθηκαν με την καταγραφή των όχι λίγων, ευτυχώς, άξιων διατήρησης κτισμάτων της πόλης μας, είναι η ιστορία του συγκεκριμένου κτηρίου. Το συγκεκριμένο λοιπόν χάνι, ένα από τα πενήντα που λειτουργούσαν στην Ξάνθη στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα, αποτελούσε ιδιοκτησία των δύο αναφερομένων και στην επιγραφή του ηπειρωτών, δηλαδή του Δημήτριου Μοράβα και Μαργαρίτη Ιωάννου. Για τον πρώτο τα στοιχεία δεν είναι πολλά, πέραν από το ότι ήταν μέλος της ακμάζουσας, στα τέλη του πρόπερασμένου και στις αρχές του περασμένου αιώνα, κοινότητας των ηπειρωτών της Ξάνθης. Ο δεύτερος, γνωστός και ως Μαργαρίτης Αντώντσιος και τελικά, με αλλαγή του επιθέτου του που έγινε στις 3 Αυγούστου 1923, με απόφαση του νομάρχη Ιωαννίνων, παρέμεινε με το επώνυμο Μαργαριτόπουλος, με καταγωγή από το χωριό Λάϊστα Ιωαννίνων. Ο συγκεκριμένος κατά το ήμισι ιδιοκτήτης, που είχε γεννηθεί το 1835 και έζησε μέχρι το 1925, είχε αναπτύξει έντονη επαγγελματική δραστηριότητα, η οποία ξεπερνούσε τα όρια της πόλης της Ξάνθης. Πιο συγκεκριμένα, ο Μαργαρίτης Ιωάννου (και μετέπειτα Μαργαριτόπουλος) εμφανίζεται ως αγοραστής νερόμυλου το 1864 στο χωριό Σέλερο, με τα έσοδα από τον οποίο αλλά και άλλες επιχειρηματικές του δραστηριότητες, καταφέρνει να κτίσει μαζί με τον συγχωριανό του, Δημήτριο Μοράβα, το συγκεκριμένο χάνι. Αυτό έγινε στα πρότυπα της πάγιας και δοκιμασμένης «συνταγής», να συνοδεύεται δηλαδή ένα χάνι και από άλλα καταστήματα. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται και στο βιβλίο «Οι Ηπειρώτες στην Ξάνθη», του συμπολίτη μας κ. Θωμά Εξάρχου, η πρακτική αυτή συμπυκνωνόταν στην ηπειρώτικη φράση «φουρν’, μαγαζί και χαν’», που χρησιμοποιούταν για να περιγράψει τις ελάχιστες «παροχές» που έπρεπε να έχει ένα χάνι της εποχής, δηλαδή να υπάρχουν σε αυτό τουλάχιστον ένας φούρνος και ένα εμπορικό κατάστημα. Σήμερα το χάνι βρίσκεται στην ιδιοκτησία του Ιδρύματος Κωνσταντίνου και Μαργαρίτη Βρέντζου (σύζυγος και γιος της κόρης του Μ. Μαργαριτόπουλου, Χρυσούλας), το οποίο βρίσκεται εγκατεστημένο στην πόλη των Γρεβενών.
Καρπός των εργασιών ενός άλλου ηπειρώτη, από το ίδιο μάλιστα χωριό, την Λάϊστα Ιωαννίνων, αποτελεί και το κτήριο που μπορεί κανείς να συναντήσει στην διασταύρωση σχεδόν των οδών Π. Τσαλδάρη και Κλεμανσώ. Η μικρή, σκουριασμένη πινακίδα αρίθμησης γράφει τον αριθμό ένα (1) της οδού Κλεμανσώ, χωρίς να είναι εύκολο ν’ ανακαλύψει κανείς πολλά περισσότερα για το εγκαταλειμμένο και ερειπωμένο κτήριο. Η αλήθεια είναι πως γύρω από το όνομα του μετανάστη από την Ήπειρο (ήρθε στην Ξάνθη πριν το 1912, σε ηλικία περίπου 40 ετών) Μαργαρίτη Ράσσα του Μιχαήλ, υπήρχε η φημολογία ότι ήταν κάτοχος μεγάλης ακίνητης περιουσίας. Όμως όπως αναφέρεται στο βιβλίο του κ. Εξάρχου, που προαναφέραμε, κάτι τέτοιο δεν ίσχυε, παρότι είχε μπορέσει να αποκτήσει κάποια, όχι ιδιαιτέρως μεγάλη, ακίνητη περιουσία. Το συγκεκριμένο εργαστήριο, του οποίου ο επάνω όροφος χρησιμοποιούταν και ως κατοικία, αγοράστηκε από τον γιο του Μαργαρίτη Ράσσα, Μιχάλη, ο οποίος μετά την επιτυχή ενασχόλησή του με το εμπόριο, προχώρησε και σε επενδύσεις ακινήτων αγοράζοντας, κατά την πενταετία 1953 – 1958, τα μερίδια κατοχής του συγκεκριμένου ακινήτου από τον Παναγιώτη Λαλαζήση, επίσης συντοπίτη του κ. Ράσσα, από την περιοχή της Ηπείρου. Στο ισόγειο μάλιστα του συγκεκριμένου κτηρίου λειτούργησε επί μακρόν γνωστός φούρνος ταχινιού, ενώ ο πρώτος όροφος χρησιμοποιούταν ως κατοικία, σύμφωνα με τα συνήθη της εποχής.
Θα πρέπει να σημειώσουμε εδώ πως το γεγονός της ύπαρξης και έντονης οικονομικής και κοινωνικής δραστηριοποίησης του ηπειρώτικου στοιχείου στην πόλη της Ξάνθης δεν είναι τυχαίο. Εκατοντάδες Ηπειρώτες εγκαταστάθηκαν στην Ξάνθη ακόμη πριν από την απελευθέρωση της πόλης από τους Οθωμανούς, στην αρχή, και τους Βούλγαρους στη συνέχεια. Ο λόγος είναι μάλλον εύλογος, μιας και η φτωχή και ορεινή γενέτειρά τους δυσκολευόταν να κρατήσει τα παιδιά της, σε αντίθεση με την εύφορη και ευημερούσα Ξάνθη του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα.
Παρακαταθήκη της δραστηριότητας των παραπάνω αποτελούν κάποια κτήρια, όπως αυτά που αναφέρουμε σήμερα, τα οποία μαρτυρούν κάποια από τα κομμάτια της ιστορίας του τόπου μας. Μιας ιστορίας γραμμένης τόσο από τους παλιούς κατοίκους της Ξάνθης, όσο και από τους πολλούς που μετεγκαταστάθηκαν σ’ αυτήν κατά καιρούς και για διάφορους λόγους, όπως Ηπειρώτες, Κρήτες, Μικρασιάτες και Πόντιοι. Είναι σίγουρα, κατά τη γνώμη μας, μέσα στις υποχρεώσεις των σημερινών κατοίκων αυτού του τόπου η διαφύλαξη των όσων αυτοί μας παρέδωσαν, κάτι που, τουλάχιστον στα προαναφερθέντα κτίσματα, δεν φαίνεται να έχει γίνει μέχρι σήμερα.
Γιώργος Συληγαρδάκης
syligardakisg@yahoo.gr
