Ο Κωστής Παλαμάς αγκάλιαζε με αγάπη το καινούριο. Απέναντι στη γενιά του τριάντα, που εμφάνισε το έργο της στα τελευταία δέκα χρόνια της ζωής του, έδειξε συμπάθεια. Ιδιαίτερα ασχολήθηκε με δύο βασικούς εκπροσώπους της νέας γενιάς, τον Γιάννη Ρίτσο και τον Γιώργο Σεφέρη.
Για μια γενική ενημέρωση για τη σχέση του Παλαμά με τους δύο νεότερους αυτούς ποιητές μας, καταφεύγουμε στο εμπεριστατωμένο βιβλίο της Βενετίας Αποστολίδου [Β.Α.] «Ο Κωστής Παλαμάς ιστορικός της νεοελληνικής λογοτεχνίας», σελ. 478, εκδ. Θεμέλιο, 1992. Στο Επίμετρο του βιβλίου πληροφορούμαστε ότι ο παλιότερος ποιητής μιλά ενθουσιαστικά για τον Γιάννη Ρίτσο, σε ένα τετράστιχο γράφει «Να παραμερίσουμε για να περάσεις», ενώ παρατηρεί η μελετήτρια: «Πιθανόν να νόμισε ότι βρήκε στον Ρίτσο ένα συνεχιστή του δικού του έργου» (σελ. 293 -4).
Από άλλες πηγές γνωρίζουμε ότι το 1937 ο Γιάννης Ρίτσος νοσηλεύτηκε στο σανατόριο της Πάρνηθας και τον ίδιο χρόνο, συγκλονισμένος από την αρρώστια της πολυαγαπημένης του αδελφής Λούλας, γράφει την ποιητική σύνθεση «Το τραγούδι της αδελφής μου», ένα από τα ωραιότερα λυρικά της νεοελληνικής ποίησης. Ο Κωστής Παλαμάς, εντυπωσιασμένος από το ποίημα, έγραψε τους στίχους – εγκώμιο για τον Ρίτσο:
Γρήγορο αργοφλοίβισμα της γαλάζιας πλάσης
Να παραμερίσουμε για να περάσης.
Πολύ αργότερα, ο Γιάννης Ρίτσος στο αυτοβιογραφικό του έργο «Το τερατώδες αριστούργημα» 1977 γράφει για τον Παλαμά:
«Και τα φρύδια του Παλαμά πύκνωσαν τις σημαίες
και τα τσιτάτα του Μάρξ καλά αποστηθισμένα γίνονταν
κιόλας πράξη και τρακτέρ και πεντάχρονα πλάνα».
Όσον αφορά τη σχέση του Παλαμά με τον Σεφέρη, στο βιβλίο της Β. Αποστολίδου διαβάζουμε ότι το 1929 ο Γιώργος Θεοτοκάς εκδίδει το βιβλίο «Ελεύθερο Πνεύμα» για το οποίο ο Παλαμάς μιλά δύο χρόνια μετά. Διαισθάνθηκε τα σημάδια των νέων καιρών. Την εποχή εκείνη διάβασε τη συλλογή «Στροφή» του Γιώργου Σεφέρη και αναγνωρίζει την αλλαγή/στροφή της ποίησής μας. Παρατηρεί, όμως, ότι τα ποιήματα είναι «κρυπρογραφικά. Χρειάζονται και κάποιο κλειδί». Την ποίηση του Σεφέρη την εντάσσει στην παράδοση. (σελ. 297 – 300)
Οι απόψεις αυτές του Παλαμά διατυπώνονται σε επιστολή του 1931. Η Β. Αποστολίδου σημειώνει: «Η επιστολή αυτή του Παλαμά προς τον Σεφέρη αποκαλύπτει για μια ακόμη φορά την κριτική οξύνοια αλλά και τη γενναιότητα του γηραιού ποιητή […]. Τόσο ο Σεφέρης όσο και οι κριτικοί της γενιάς του 1930, τίμησαν τον Παλαμά ως μεγάλο ποιητή».
Ο Σεφέρης, εξάλλου, στον περίφημο «Διάλογο πάνω στην ποίηση, απαντώντας στον Κ. Τσάτσο, και θέλοντας να αποδείξει το αβάσιμο και την ασάφεια της έννοιας «ελληνικότητα», επικαλείται γνώμες του Παλαμά και προπαντός το ότι έμεινε ο ποιητής «διάπλατα ανοιχτός στις ξένες πνευματικές εξελίξεις» (σελ. 412).
Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι, το 1944 ένα χρόνο μετά τη φυγή του ποιητή ο Γιώργος Σεφέρης στην «Ομιλία για το θάνατο του Παλαμά» (που περιλαμβάνεται στις «Δοκιμές») λέγει: «Συλλογίζομαι τον νεκρό του μικρόσωμου αυτού ανθρώπου, με τα τόσο βαθιά μάτια, που δυσκολευότανε κανείς να διακρίνει κάτω από τα πυκνά του φρύδια. Δε θα πρέπει να είναι μεγαλύτερος από ένα παιδάκι […] Πόσο μεγάλος είναι τώρα που απλώθηκε το πραγματικό του ανάστημα ανάμεσα στο λαό του!».
Το 1947 διαβάζουμε ένα κείμενο του Νίκου Γκάτσου για το «Έπαθλο Παλαμά» που τότε επιδόθηκε στον Γιώργο Σεφέρη:
«Το «Έπαθλο Παλαμά» είναι η πρώτη φιλική χειρονομία του επίσημου Κράτους προς τη νεώτερη Ελληνική λογοτεχνία, μια χειρονομία πού θα’ πρεπε να είχε γίνει εδώ και πάρα πολλά χρόνια. Το Υπουργείο Παιδείας, θέλοντας με το «Έπαθλο Παλαμά» να τιμήσει την μνήμη ενός μεγάλου ποιητή που η επιβλητική του φυσιογνωμία κυριάρχησε για πενήντα ολόκληρα χρόνια στον πνευματικό ορίζοντα του Έθνους, κάνει ένα σημαντικό βήμα προς τα εμπρός. Το «Έπαθλο Παλαμά» δόθηκε φέτος στο Γιώργο Σεφέρη, έναν ποιητή που με την αναμφισβήτητη αξία του έργου του έχει οριστικά επιβληθεί στη συνείδηση της νεώτερης λογοτεχνικής γενιάς». [Νίκος Γκάτσος, Από μήνα σε μήνα. Η σημασία του «Επάθλου Παλαμά», περιοδικό Αγγλοελληνική Επιθεώρηση, τχ. 2/6,1947, σ.59].
Πολλοί νεότεροι μελετητές της λογοτεχνίας μας αναφέρονται στη σχέση του Παλαμά με τη γενιά του ’30. Ο Mario Vitti στο περίφημο «Η γενιά του τριάντα – Ιδεολογία και μορφή», 1979, αναφέρεται στη σχέση του Παλαμά με Ρίτσο και Σεφέρη (σελ. 176). Ο Θ. Ξύδης (στο βιβλίο του «Παλαμάς», 1983) σημειώνει πως «Είναι πολύ αξιοσημείωτη η συμπάθεια με την οποία πρόσεξε ο Παλαμάς την ποίηση του Σεφέρη», ενώ γίνεται αναφορά στο γράμμα του Κ. Παλαμά για τη «Στροφή» του Σεφέρη (σελ. 199).
Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται μια επανεκκίνηση στη μελέτη και αξιολόγηση του παλαμικού έργου. Στην «ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ», Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης, 2016, ο επιμελητής του τόμου Ευριπίδης Γαραντούδης στην Εισαγωγή: «Ο Παλαμάς και η κριτική της ποίησής του» σημειώνει: «H φιλολογική κριτική έχει τονίσει ότι ο Σεφέρης λειτούργησε ως συνεχιστής μιας κεντρικής λογοτεχνικής και συνάμα εθνικής παράδοσης στην οποία ο Παλαμάς ήταν βασικός εξελικτικός κρίκος» (σελ. lxiii).
Στον τόμο αυτό έχουμε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουμε πλήθος κριτικών μελετών για το έργο του Παλαμά. Σταχυολογούμε από τις αναφορές του επιμελητή:
Ο Κ. Δεσποτόπουλος το 1993 σημειώνει: «Είναι μέγα το κατόρθωμά του, να εκχερσώσει ή να επανοργώσει το ποιητικό έδαφος της χώρας του και να διαπλάσει τον δικό του ποιητικό λόγο, πρωτοποριακό, εγερτικό, προδρομικό για όσους αναδείχτηκαν ως ποιητές ύστερ’ απ’ αυτόν, έως τον Σικελιανό και τον Σεφέρη και τον Ρίτσο ή και τον Ελύτη». (σελ. lxxvii)
Ο νεοελληνιστής Π. Δ. Μαστροδημήτρης το 1984 αναφέρεται στα παλαμικά ίχνη σε ποιητές της γενιάς του 1930: « Θα ήταν ίσως κοινός τόπος αν υπενθυμίζαμε ότι ποιητές όπως ο Γιώργος Σεφέρης, ο Οδυσσέας Ελύτης και ο Ανδρέας Εμπειρίκος βρήκαν την προσωπική φωνή τους αφού προηγουμένως σπούδασαν τον κόσμο και την φωνή του Παλαμά […] Διακρίνουμε πράγματι ξεκάθαρα ένα παλαμικό βηματισμό στην ποιητική γλώσσα του Σεφέρη, του Ελύτη και του πρώτου Ρίτσου». (σελ. lxxviii)
Ο ποιητής Θωμάς Γκόρπας (1935 – 2003) στο ποίημά του «Περί ποιήσεως πάλι» μιλά για δώδεκα ποιητές, για τους περισσότερους μιλά θετικά, για δύο αρνητικά. Παραθέτουμε κάποιους στίχους: «[…] Παλαμάς ήχος τίποτε / […] Καβάφης ήχος πόλεως προχωρημένο βράδυ / […] Καρυωτάκης ήχος πόλεως που κοιμάται / Σεφέρης ήχος του παλαμικού τίποτε […]».
Παλαμάς και Σεφέρης «ήχος τίποτε». (σελ. lxxxii)
Στον εισαγωγικό αυτό τόμο διαβάσαμε την εργασία του D. Ricks που μιλώντας για τον Παλαμά και την «Ασάλευτη ζωή» βρίσκει σημεία που μας οδηγούν στον Σικελιανό και Σεφέρη (σελ. 281 – 287). Επίσης ο Ν. Βαγενάς αναφερόμενος στη «Φοινικιά» του Κ. Παλαμά σημειώνει την επίδραση στη «Στέρνα» του Γ. Σεφέρη, που την θεωρεί κατώτερη από το ποίημα του Παλαμά (σελ. 293).
*Ο Κωστής Παλαμάς το 1900 έγραψε ένα ποίημα που στις μέρες μας θεωρείται αριστούργημα, Η Φοινικιά, που έτσι αρχίζει:
Mέσα σ᾿ ἕνα περιβόλι, γύρω στὸν ἴσκιο μιᾶς φοινικιᾶς,
κάποια γαλανὰ λουλουδάκια, ἐδῶ κατάβαθα,
καὶ κεῖ πιὸ ἀνοιχτά, μιλούσανε.
Πέρασ᾿ ἕνας ποιητής, (ποὺ πέθανε τώρα),
καὶ ρύθμισε τὸ μίλημά τους ἔτσι:
Ὦ Φοινικιά, μᾶς ἔρριξεν ἐδῶ ἕνα χέρι·
τὸ χέρι τό ῾βαλε καταραμένη Μοῖρα;
τὸ πῆγε νοῦς καλοπροαίρετος; Ποιὸς ξέρει!
Ἀπὸ ἑνὸς ὕπνου κάτου τὸν καταποτήρα
ποιὰ ὁρμὴ μᾶς ἄδραξε καὶ ποιὸς μᾶς ἔχει φέρει;
Τάχ᾿ ἀπὸ χαλαστῆ γιὰ τάχ᾿ ἀπὸ Σωτῆρα;
Νά μας ἀσάλευτα στὸν ἴσκιο σου ἀποκάτου·
ὁ ἴσκιος σου εἶναι τῆς ζωῆς ἢ τοῦ θανάτου; […]
κι έτσι τελειώνει:
Ὦ Φοινικιά, μᾶς ἔσπειρεν ἐδῶ ἕνα χέρι,
καὶ θὰ ξαναπλωθῇ, καὶ θὰ μᾶς ξερριζώσῃ,
καὶ θὰ πεθάνουμε· τὸ κῦμα καὶ τ᾿ ἀγέρι
καὶ τὸ νερὸ ἀνελεήμονα θὰ μᾶς σαρώσῃ,
καὶ δὲ θὰ κλάψῃ μας τ᾿ ὁλόανθο καλοκαῖρι,
κ᾿ ἡ πλατιὰ πλάση τὸ χαμό μας δὲ θὰ νιώσῃ,
καὶ κάτου ἀπὸ τοῦ ἴσκιου σου τὰ μάγια πάλι
θ᾿ ἀναστηθῇ μοσκόπνοη μιὰ βλάστηση ἄλλη.
Καὶ μήτε θὰ βρεθῇ γιὰ μᾶς κανένα μνῆμα
τοῦ διάβα μας τὸ φάντασμα νὰ συγκρατήσῃ·
μονάχα ὁλόφωτο τριγύρω σου ἕνα ντύμα
μὲ νέα μία λάμψη ἀχάλαστη θὰ σὲ στολίσῃ,
καὶ θὰ εἶναι ἡ σκέψη μας κι ὁ λόγος μας καὶ ἡ ρίμα.
Καὶ θὰ φανῆς ἐσὺ στὴν ξαφνισμένη χτίση
σὰν ἕνα χρυσοπράσινο καινούργιο ἀστέρι.
Καὶ μήτ᾿ ἐσύ, μήτε κανεὶς δὲ θὰ μᾶς ξέρῃ…
Η μεγάλη τέχνη, η μεγάλη ποίηση δεν γερνάει. Ίσως μετά από χρόνια «σαν το παλιό κρασί» ωριμάζει. Ο Κωστής Παλαμάς, λίπασμα και τροφή για τη νεότερη ποίησή μας.
