Συχνά, ιδιαίτερα κατά τους καλοκαιρινούς μήνες, νιώθω την ανάγκη να εκφράσω τους προβληματισμούς και τις ενστάσεις μου σχετικά με το τι είναι και τι δεν είναι πολιτισμός. Ασχολούμενος με τα πολιτιστικά πάνω από μισό αιώνα, κατανόησα ότι άλλο «πολιτιστική ζωή» και άλλο «πολιτιστική κίνηση». Θα μπορούσαμε επίσης να πούμε ότι άλλο «ψυχαγωγία» και άλλο «διασκέδαση».
Θα παραθέσω κάποια στοιχεία και σκέψεις, που αναφέρονται και ανάγονται στους παραπάνω προβληματισμούς, σε σχέση κυρίως με την αξιοποίηση του ελεύθερου χρόνου. Θα επικαλεστώ τις απόψεις τριών παλαιοτέρων πνευματικών ανθρώπων, που ήταν άξιοι του όρου και του ρόλου τους.
Ο Ε. Π. Παπανούτσος (1900 – 1982) στην περίφημη «Πρακτική Φιλοσοφία» αναφερόμενος σε ένα κεφάλαιο στην Ψυχαγωγία, στη θέση της στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών, διακρίνει τη γνήσια από τη νόθη ψυχαγωγία και καταλήγει σε συμπεράσματα και προτάσεις. Ανάμεσα στα άλλα αναφέρεται στο πρόβλημα του ελεύθερου χρόνου και στην επίλυσή του. Θα παρακολουθήσουμε το όλο σκεπτικό του, δίνοντας έμφαση στο τελευταίο αυτό σημείο, στην επίλυση του προβλήματος του ελεύθερου χρόνου.
«Δε θα βρούμε κοινότητα ανθρώπων που δεν έχει παραδεχθεί και θεσμοθετήσει την ομαδική διασκέδαση, τις παρενθέσεις της ξεκούρασης και της χαράς μέσα στο αφόρητα κάποτε μονότονο κείμενο του ατομικού και του συλλογικού βίου (…) Αν όχι ο βεβαιότερος, ασφαλώς ο παραστατικότερος δείκτης πολιτισμού μιας κοινότητας ανθρώπων είναι ο τρόπος ψυχαγωγίας της (…) Ο αβρός στους τρόπους και πνευματικά προικισμένος άνθρωπος είναι και στην ψυχαγωγία του εκλεκτικός και διακριτικός – ο βάρβαρος και άξεστος αγαπάει τις διασκεδάσεις που τον αποκτηνώνουν (…) Η νόθη ψυχαγωγία είναι απόπειρα φυγής, επιθυμία απόδρασης από τον κλοιό μιας ζωής που μόνο πληγές μας δίνει και απογοητεύσεις ή που μας έγινε αφόρητη από το αθεράπευτο κενό της. Απόπειρα φυγής, όχι φυγή. Επιθυμία απόδρασης, όχι απόδραση. Γιατί σε λίγο ξαναγυρίζουμε στην αρένα βαρύτερα πληγωμένοι, βρισκόμαστε και πάλι στο πηγάδι μας με μεγαλύτερο άγχος – η απελευθέρωση ήταν ψεύδος, τραγική αυταπάτη (…) Αντίθετα προς τη νόθη η γνήσια ψυχαγωγία ως ανάγκη γεννιέται από τη δύναμη και τη χαρά της ζωής, και εκείνο που προσφέρει είναι να συντηρεί και να ανανεώνει τη δύναμη και τη χαρά της ζωής. Αυτήν ακριβώς που φθείρει και αφανίζει η νόθη. Η γνήσια ψυχαγωγία είναι ακτινοβολία και θρίαμβος σωματικής και ψυχικής ευφορίας, άξια επιβράβευση εκείνων που ευδοκιμούν στο σκληρόν αγώνα της ζωής με την περίσκεψη, το θάρρος, το τάλαντό τους».
Ύστερα από τις βασικές θέσεις του Παπανούτσου για την ψυχαγωγία, θα παραθέσουμε την άποψή του για την επίλυση του προβλήματος του ελεύθερου χρόνου, πώς αξιοποιεί τον ελεύθερο χρόνο ο άνθρωπος στο παρόν και στο άμεσο μέλλον, γνήσια ή νόθα :
«Τη λύση, κατά τη γνώμη μου, θα δώσει στο πρόβλημα μόνο η μεγαλύτερη μόρφωση του λαού σε συνδυασμό με τη δικαιότερη οργάνωση της κοινωνίας. Εάν μορφωθεί αληθινά ο άνθρωπος, θα φωτισθεί το πνεύμα και θα λεπτυνθεί η ευαισθησία του, και έτσι θα αποκτήσει μέτρα αυστηρότερα για να κρίνει και τους άλλους και τον εαυτό του· και εάν οργανωθεί με δικαιοσύνη η κοινωνία όπου ζει, θα σεβαστεί και θα τιμήσει και τους άλλους και τον εαυτό του. Τότε δεν θα έχομε λόγο ν’ ανησυχήσομε για το πώς θα διαθέσει τον χρόνο της αργίας του, όσο μακρός κι αν είναι· ας τον αφήσομε ελεύθερο και εκείνος ασφαλώς θα τον καλύψει με ευχαρίστηση και σωφροσύνη».
Θεωρώ ότι είναι απαραίτητο να προσδιορίσουμε την έννοια του ελεύθερου χρόνου. Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο και φιλόσοφο Joffre Dumazedıer (1915 – 2002) που σε έργα του καταπιάνεται με τον «πολιτισμό του ελεύθερου χρόνου», τρεις είναι οι λειτουργίες του ε. χ.: ανάπαψη, ψυχαγωγία, δυνατότητες για την ανάπτυξη της προσωπικότητας.
Η ψυχαγωγία μπορεί να αποτελέσει απάντηση στην πλήξη που προκαλεί η εργασία. Οι δραστηριότητες της ψυχαγωγίας βρίσκονται έξω από τα πλαίσια των επαγγελματικών, οικογενειακών και κοινωνικών υποχρεώσεων. Έχουν χαρακτήρα δώρου, αφιλοκέρδειας και προϋποθέτουν την αυτόβουλη διάθεση. Τα συλλογικά παιχνίδια, οι αθλητικές εκδηλώσεις, αγώνες ποδοσφαίρου και άλλων αθλοπαιδιών μπορούν να θεωρηθούν μορφές ψυχαγωγίας. Όταν όμως επικρατεί ο οικονομικός παράγοντας, δύσκολα μπορούμε να τα κατατάξουμε στα αφιλοκερδή παιχνίδια.
Όταν τα ταξίδια και οι εκδρομές οργανώνονται από εξειδικευμένους οργανισμούς, τουριστικές εταιρείες και ταξιδιωτικά γραφεία, έχουμε χαρακτηριστικό παράδειγμα εμπορευματοποίησης του ελεύθερου χρόνου.
Ο ελεύθερος χρόνος στην πραγματικότητα ευνοεί εκείνους που έχουν την «πολιτισμική προδιάθεση» χάρη στο μορφωτικό τους επίπεδο και την κοινωνική τους καταγωγή. Είναι χαρακτηριστικό ότι όταν δημιουργήθηκαν τα λεγόμενα «κέντρα πολιτισμού», δε συνέρρευσε ένα πλατύ κοινό, παρά μόνο όσοι είχαν ικανοποιητικό μορφωτικό επίπεδο. Επίσης, ούτε τα μέσα ενημέρωσης μπορούν να αντικαταστήσουν το σχολείο. Αυτό και μόνο το γεγονός τονίζει τον πρωτεύοντα ρόλο του σχολείου στην οικοδόμηση του ατόμου και της κοινωνίας.
Επιχειρούμε να ξεμπλέξουμε το κουβάρι «πολιτισμός και ελεύθερος χρόνος». Ο Βασίλης Φίλιας (1927 – 2018) στο άρθρο «Ελεύθερος χρόνος και ποιότητα ζωής» (από το βιβλίο του «Κοινωνιολογικές Προσεγγίσεις») σημειώνει πως είναι πέρα από κάθε αμφισβήτηση ότι στην εποχή μας έχει επέλθει μια ψυχολογική διχοτόμηση ανάμεσα στον χώρο παραγωγή / εργασία και στον χώρο κατανάλωση / ελεύθερος χρόνος
Ο ελεύθερος χρόνος έχει κυριαρχηθεί από τη λεγόμενη ‘βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου’ και μεταβάλλει τον άνθρωπο σε απλό παθητικό και άκριτο δέκτη ‘απολαύσεων’.
Ουσιαστική πολιτιστική προσφορά επιβάλλει την άρση της ψυχολογικής διχοτόμησης, τουλάχιστο στο προσωπικό επίπεδο, ανάμεσα στην εργασία, που εισπράττεται απαξιωτικά και τον ελεύθερο χρόνο, που λειτουργεί σαν πεδίο ψυχοπνευματικής εκτόνωσης.
Η διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, χωρίς αμφιβολία, είναι υπόθεση του κάθε ανθρώπου, θέμα δικής του επιλογής. Οι θεσμοί της κοινωνικοποίησης παίζουν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του, στην επιλογή δηλαδή του τρόπου ψυχαγωγίας που τον γεμίζει ή διασκέδασης που τον αδειάζει.
Πριν ολοκληρώσω τον προβληματισμό και τις σκέψεις, ζώντας την Ξάνθη και την περιφέρειά μας, νιώθω την ανάγκη να υποβάλω ελάχιστα απορήματα στους / στις αρμοδίους:
- κατεστραμμένοι και συλημένοι τάφοι στο δημοτικό κοιμητήριο Ξάνθης
- παρκαρισμένα οχήματα σε χώρους ΑΜΕΑ
- δρόμοι παλιάς πόλης σε κατάσταση άθλια 19ου αιώνα – όπως οδός Βιζυηνού
- κλειστή Δημοτική Πινακοθήκη με εικαστικό πλούτο σε αμφίβολη κατάσταση
- οι αρμόδιοι απαξιούν να απαντήσουν στα απορήματα των πολιτών.
Επέλεξα τον αρχαίο όρο απόρημα που κατά τον Αριστοτέλη σημαίνει: αντίρρηση που υποβλήθηκε σε ένα επιχείρημα. Επίσης: πρακτική δυσκολία, δυσχέρεια.
Οι πολιτιστικοί φορείς και η αυτοδιοίκηση τοπική και περιφερειακή οφείλουν να μην παίζουν το ρόλο εμπορικών και διαφημιστικών μεσολαβητών στη βιομηχανία του ελεύθερου χρόνου. Προτεραιότητά τους η παραγωγή και όχι η κατανάλωση των πολιτιστικών αγαθών, η επικοινωνία και η συμμετοχή στο γίγνεσθαι.
Οι πολιτιστικοί φορείς και όσοι / όσες στην αυτοδιοίκηση τοπική και περιφερειακή ασχολούνται με πολιτιστικές δράσεις τι λένε: «πολιτιστική ζωή» ή «πολιτιστική κίνηση»; «ψυχαγωγία» ή «διασκέδαση»;
