Τα τελευταία χρόνια, ιδιαίτερα επί πανδημίας, η Ευρώπη – η Ευρωπαϊκή Ένωση καλύτερα – μας προβληματίζει και, μάλλον, μας στενοχωρεί. Για να μη γράψω κάτι υπό την πίεση των εγκλεισμών και των εμβολίων, σκέφτηκα να αναδημοσιεύσω ένα κείμενό μου γραμμένο και δημοσιευμένο προ δέκα ετών. Αμελητέο χρονικό διάστημα στην ιστορία.
ΠΟΙΑ ΕΥΡΩΠΗ ΘΕΛΟΥΜΕ;
Η Μεταπολεμική γενιά μεγάλωσε με το όραμα της Ενωμένης Ευρώπης. Φανταζόμασταν πως η Ευρώπη θα γίνει κάτι σαν τις Ενωμένες Πολιτείες της Αμερικής, με τη διαφορά ότι αυτές θα είναι ‘καλές’. Μου έχουν μείνει στο μυαλό οι προδικτατορικές διακηρύξεις για τη νέα Ευρώπη. Τότε γενικά υπήρχε μια αισιοδοξία στον κόσμο. Από τη μια μεριά ο Τζων Κένεντυ που έφερε έναν αέρα φιλελευθεροποίησης στις ΗΠΑ, από την άλλη ο Νικίτα Χρουτσιόφ στην ΕΣΣΔ επιχειρώντας κάτι ανάλογο. Και στη μέση η Ευρώπη – τότε δεν υπήρχε η Κίνα και οι άλλες νέες μεγάλες δυνάμεις. Στο διπολισμό, η Ευρώπη φάνταζε σαν τη μέση λύση, με τα θετικά και των δύο πόλων, σε όλους τους τομείς.
Σταδιακά από την κοινότητα άνθρακα και χάλυβα του 1951 προωθήθηκε η Ευρώπη της οικονομικής συνεργασίας, όπως λεγόταν τότε, η Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα. Και βαθμιαία, πέραν από την οικονομική συνεργασία, άρχισε δειλά στην αρχή να διαφαίνεται μια συνεργασία ευρύτερη, σε πολιτικό, κοινωνικό και πολιτιστικό επίπεδο.
Μιλούσαμε πια για την Ευρώπη των λαών με δημοκρατία και πλουραλισμό, για ένα πείραμα εθελοντικής συνένωσης και καλλιέργειας μιας νέας συνείδησης συνεργασίας σε πανευρωπαϊκό επίπεδο, για το καλό του ανθρώπου, για την προώθηση της αειφόρου ανάπτυξης και της παγκόσμιας ειρήνης.
Φτάσαμε στις τελευταίες δεκαετίες να ψηφίζουμε για το ευρωκοινοβούλιο και να συζητάμε πλέον για ένα ‘σύνταγμα’ της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Όμως …
Η Ευρώπη κουβαλά εκτός από τη θετική της ιστορία και τα στραβά της – τους τελευταίους αιώνες την αποικιοκρατία και τους κατακτητικούς / επιθετικούς πολέμους και τις τελευταίες δεκαετίες τη συμμετοχή σε παράλογες εκστρατείες. Να μη μιλήσουμε για τη στάση των ευρωπαίων απέναντί μας – με τις σταυροφορίες, τη μη βοήθεια το 1453, τη συνενοχή στη Μικρασιατική καταστροφή.
Όμως … Να κοιτάμε, είπαμε, μπροστά. Τίποτε δεν είναι τέλειο από μόνο του. Οφείλουμε να παλέψουμε. Και στην Ελλάδα, από τη λεγόμενη μεταπολίτευση – παρά τις ενστάσεις μας για πολλά σημεία – θεωρήσαμε θετική την είσοδό μας στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν ενεργοποιηθήκαμε ουσιαστικά, αντίθετα προτιμήσαμε το εύκολο – π.χ. τις επιδοτήσεις. Αντί να επενδύουμε στην ανάπτυξη και στο μέλλον, κοιτάξαμε (κοροϊδεύοντας τάχα τους κουτόφραγκους) να κλέψουμε το μέλλον μας. Αυτό το λογαριασμό καλούμαστε να πληρώσουμε τώρα. Και όχι μόνο …
Οφείλουμε πλέον να περιγράψουμε τι εννοούμε λέγοντας ‘Ευρώπη’, στην Ιστορία και στον Πολιτισμό. Θα μας βοηθήσουν δύο ξένοι και δύο Έλληνες.
Στο ερώτημα τι είναι η Ευρώπη, ο ιστορικός Geoffrey Barraclough απαντά : «Η ‘Ευρώπη’ είναι μια ιστορική ιδέα, με διαφορετικό περιεχόμενο σε διαφορετικές εποχές· και τούτο το γεγονός, αυτό καθεαυτό, αποτελεί μια από τις βασικές δυσκολίες στη συζήτηση του ζητήματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης» (στο βιβλίο του «Ιστορία της Ευρωπαϊκής ενότητας», εκδ. Παρατηρητής 1983).
Ο ποιητής και κριτικός T.S.Eliot στο βιβλίο του «Σημειώσεις για τον ορισμό της κουλτούρας» (εκδ. Πλέθρον, 1980) μιλώντας για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό παρατηρεί : « εννοούμε τα κοινά σημεία που μπορούμε ν’ ανακαλύψουμε στους διάφορους εθνικούς πολιτισμούς και φυσικά, ακόμα και μέσα στην Ευρώπη, μερικοί πολιτισμοί βρίσκονται σε στενές σχέσεις μεταξύ τους παρά με άλλους». Στη συνέχεια ο Τ. Σ. ΄Ελιοτ τονίζει ότι αρνείται να τραβήξει μια διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στη Δύση και στην Ανατολή, ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ασία, ενώ θεωρεί ότι « ο δυτικός κόσμος αποκτά την ενότητά του μέσα στο Χριστιανισμό και στους αρχαίους πολιτισμούς της Ελλάδας, της Ρώμης και του Ισραήλ. Από τους πολιτισμούς αυτούς, διά μέσου των δύο χιλιετηρίδων του Χριστιανισμού, ανιχνεύουμε την καταγωγή μας».
Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος σε κείμενό του στο περιοδικό ‘Ευθύνη’ (τ. 24, 1973) για την Ευρώπη ανάμεσα στα άλλα γράφει : «Η αποστολή της Ευρώπης δ ε ν έ λ η ξ ε. Ακριβώς τώρα, μάλιστα, που η παγκοσμιότητα – δημιούργημα αποκλειστικά δικό της – την κυκλώνει και πάει να την πνίξει, η αποστολή της Ευρώπης γίνεται ακόμα πιο κρίσιμη και μπορεί να είναι αποφασιστική για την τύχη ολόκληρου του ανθρώπινου γένους. Η Ευρώπη, η εστία και η αφετηρία της παγκόσμιας ιστορίας, μπορεί να γίνει, αν συγκεντρωθεί, ανασυνταχθεί, και συντονίσει τις πνευματικές, ηθικές και πολιτικές δυνάμεις της, το στοιχείο της ισορροπίας των φοβερών ογκολίθων, που την περιβάλλουν. Αν και οι ογκόλιθοι αυτοί είναι ασύγκριτα βαρύτεροι από την Ευρώπη, ο κόσμος χωρίς την Ευρώπη θα χάσει το κέντρο του βάρους του». Αυτά λέγονται από το φιλόσοφο πριν από τέσσερες κοντά δεκαετίες.
Ακόμη παλιότερο είναι το κείμενο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο από το περίφημο βιβλίο του «Ο Σύγχρονος Άνθρωπος» (1966). Σε άρθρο του για τον Ευρωπαίο Άνθρωπο υποστηρίζει ότι «δεν αρκεί η ένωση της Ευρώπης, για να σωθεί, κατά το μέτρο που θα επιτρέψουν οι καιροί, ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, για να σωθεί ο ιστορικός τύπος του ‘Ευρωπαίου ανθρώπου’» και σε επόμενο σημείο του άρθρου του διευκρινίζει : «Ο ευρωπαϊκός πολιτισμός, για να διασώσει τα πολυτιμότερα του εαυτού του, θα πρέπει όχι μόνο να διδάσκει τον ανθρωπισμό, αλλά και να τον πραγματοποιεί (…) Να σκύψει απάνου στα τεράστια σφάλματα του παρελθόντος του και να συλλογιστεί. Γιατί όλα τα ποτάμια ξεκινούν από τις κορυφές, αλλά καταλήγουν στη μεγάλη θάλασσα. Και η μεγάλη θάλασσα είναι εδώ το πλήθος των απλών, ταπεινών και ανώνυμων ανθρώπων».
Η Ευρώπη όλων των λαών, η Ευρώπη όλων των ανθρώπων, η Ευρώπη της εργασίας, του πολιτισμού, της ειρήνης, της δημιουργικότητας. Η Ευρώπη που φροντίζει να αντιμετωπίσει τα προβλήματα όχι μόνο με λογιστική λογική. Εκτός από την οικονομία και την αγορά, υπάρχει ο άνθρωπος, το περιβάλλον, οι δημοκρατικές αρχές και οι ανθρωπιστικές αξίες. Αυτή είναι η Ευρώπη που θέλουμε. Για να γίνει αυτό χρειάζεται όραμα και ηγέτες. Νομίζω ότι αυτό είναι το βασικότερο έλλειμμα της Ευρώπης στις μέρες μας.
Η Ευρώπη έχει νόημα και σκοπό ύπαρξης, όταν αντιμετωπίσει το έλλειμμα οράματος και ηγεσίας. Αλλιώς θα πρόκειται για μια καρικατούρα χωρίς ουσία και προοπτική.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
