Η εμφάνιση του COVID-19 στην καθημερινότητά μας, επηρέασε σημαντικά την ιδιωτικότητα καθενός από εμάς. Ήδη από την εμφάνιση των πρώτων κρουσμάτων στη χώρα μας και τη λήψη έκτακτων μέτρων περιορισμού της διασποράς του κορωνοϊού, εκφράστηκαν από πολλούς φόβοι για τον ενδεχόμενο κίνδυνο επεμβάσεων στην ιδιωτική ζωή των πολιτών, ενώ αρκετοί αντιμετώπισαν με επιφυλακτικότητα τα ληφθέντα μέτρα ελέγχου και περιορισμού της πανδημίας.
Είναι αλήθεια πώς, δεδομένα και μάλιστα ευαίσθητα, όπως η κατάσταση της υγείας, οι κοινωνικές συναναστροφές, το ταξιδιωτικό ιστορικό, τα δεδομένα τηλεπικοινωνιών και οι μετακινήσεις, έγιναν αντικείμενο επεξεργασίας από δημόσιους αλλά και ιδιωτικούς φορείς, με σκοπό τον έλεγχο εξάπλωσης του κορωνοϊού. Τούτο έθεσε έναν προβληματισμό ως προς το ποιος είναι ο ενδεδειγμένος τρόπος ώστε να εξισορροπηθούν σημαντικά έννομα αγαθά, όπως η δημόσια υγεία και η ιδιωτική ζωή, τα οποία συγκρούονται εν προκειμένω. Το ευρωπαϊκό νομικό πλαίσιο, ακόμη και υπό τις παρούσες συνθήκες, δε θα επέτρεπε να εφαρμοστούν πρακτικές μαζικής παρακολούθησης και γενικευμένου ελέγχου των προσωπικών δεδομένων. Πιο συγκεκριμένα, το Σύνταγμά μας, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων (GDPR) και ο εφαρμοστικός αυτού Ν. 4624/2019 εξασφαλίζουν τα απαραίτητα εχέγγυα προστασίας των ευαίσθητων προσωπικών δεδομένων, από την επεξεργασία αυτών για την αντιμετώπιση της πανδημίας.
Προς αυτή τη κατεύθυνση, την 18η.03.2020 η Αρχή Προστασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα (ΑΠΔΠΧ) εξέδωσε «Κατευθυντήριες Γραμμές για την Επεξεργασία Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα στο πλαίσιο της διαχείρισης του COVID-19», σ’ αυτές επισημαίνεται ότι το δικαίωμα προστασίας των προσωπικών δεδομένων δεν είναι απόλυτο, αλλά δύναται να περιορισθεί μετά από στάθμιση και σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας. Παράλληλα δε, ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων, στο Προοίμιό του (σκέψεις 46 & 52), κάνει λόγω για επεξεργασία απαραίτητη «….για σκοπούς υγειονομικής ασφάλειας,…… για την πρόληψη ή τον έλεγχο των μεταδοτικών ασθενειών…..» και «….για την παρακολούθηση επιδημιών και της εξάπλωσης τους…». Αυτό που πρέπει, όμως, να επισημανθεί είναι ότι, μπορεί τα ανωτέρω να εξασφαλίζουν τη νομική βάση της επεξεργασίας των προσωπικών δεδομένων, δεν απαλλάσσουν όμως τον Υπεύθυνο Επεξεργασίας από την υποχρέωση τήρησης των βασικών αρχών του άρθρου 5 του Κανονισμού που αφορά την αντικειμενικότητα, τη διαφάνεια, τον περιορισμό του σκοπού, την ελαχιστοποίηση αλλά και τον περιορισμό του χρόνου αποθήκευσης.
Με αφετηρία λοιπόν, την παραπάνω προβληματική, δύο ζητήματα που ανέκυψαν κατά την αντιμετώπιση της πανδημίας είναι, η επεξεργασία δεδομένων πολιτών από δημόσιες υπηρεσίες και νοσοκομεία αλλά και η χρήση νέων τεχνολογιών για την επόμενη μέρα.
Είναι αλήθεια πώς στο πλαίσιο αντιμετώπισης του COVID-19 γίνεται εκτεταμένη επεξεργασία ευαίσθητων δεδομένων από δημόσιες αρχές και νοσοκομεία. Το πέμπτο άρθρο της 2ης ΠΝΠ (ΦΕΚ Α΄ 64/14.03.2020) με τίτλο «Έκτακτα μέτρα ιχνηλάτησης κρουσμάτων του κορωνοϊου COVID-19», προβλέπει τις γενικές προϋποθέσεις επεξεργασίας δεδομένων ασθενών από τον ΕΟΔΥ και διαβίβασής τους στη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας. Συγκεκριμένα, σ’ αυτό καθορίζονται ποια δεδομένα συλλέγονται και ποιος ο σκοπός επεξεργασίας τους, ορισμένα τεχνικά μέτρα ασφαλείας και η περίοδος αποθήκευσής τους. Στη συνέχεια, με απόφαση του Υπουργείου Υγείας (ΦΕΚ Β΄ 1390/14.04.2020), συστήθηκε Εθνικό Μητρώο Ασθενών COVID-19 και καθορίστηκαν οι σκοποί αυτού, δηλαδή η καταγραφή των κρουσμάτων, η παρακολούθηση της εξέλιξης τους, η εκτίμηση της επιδημιολογίας της νόσου, η διασύνδεση και η ετησία αποστολή των εθνικών δεδομένων στο αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Μητρώο Ασθενών με COVID-19, με τελικό σκοπό την ανταλλαγή πληροφοριών για την καλύτερη αντιμετώπιση των ασθενών, οι νομικές βάσεις, ο Υπεύθυνος Επεξεργασίας (Υπουργός Υγείας) και η εκτελούσα της επεξεργασία (ΗΔΙΚΑ Α.Ε.), ενώ επίσης προβλέφθηκαν και εγγυήσεις για την ασφάλεια της επεξεργασίας. Στην αντίστοιχη ευρωπαϊκή πλατφόρμα – η λειτουργία της οποίας ξεκίνησε στις 21.04.2020, ερευνητές από όλη την Ευρώπη θα αποθηκεύουν και θα μοιράζονται δεδομένα κλινικών δοκιμών αλλά και επιδημιολογικά δεδομένα.
Από την άλλη, αυτό που έχει προβληματίσει, στην επόμενη του lockdown ημέρα, είναι η χρήση της τεχνολογίας για τον έλεγχο και την αντιμετώπιση των κρουσμάτων, και συγκεκριμένα, κάμερες με δυνατότητα αναγνώρισης προσώπου ή η καταγραφή και ανάλυση δεδομένων GPS από κινητές συσκευές και αυτοκίνητα. Αν και σε χώρες όπως η Κίνα και η Ν. Κορέα, τα παραπάνω χρησιμοποιήθηκαν κατά κόρον, στην Ευρώπη, η χρήση τους εντάσσεται στον γενικότερο προβληματισμό που έχει ανακύψει τα τελευταία χρόνια για τον τρόπο αξιοποίησης της τεχνητής νοημοσύνης με σεβασμό στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια, στις ατομικές ελευθερίες και τις αρχές του κράτους δικαίου. Τελικά, όμως, κάθε σχετική εφαρμογή θα πρέπει να σέβεται το Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων, το Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ε.Ε., τις «Κατευθυντήριες οδηγίες ηθικής για αξιόπιστη τεχνητή νοημοσύνη» και τις Αρχές του ΟΟΣΑ για την Τεχνητή Νοημοσύνη (2019). Στην Ελλάδα, το Υπουργείο Δικαιοσύνης έχει συστήσει μια Διαρκή Επιστημονική Επιτροπή με αντικείμενο την παρακολούθηση των επιστημονικών εξελίξεων και του νομικού πλαισίου προστασίας δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα και σκοπό την υποβολή νομοθετικής πρωτοβουλίας ενόψει των νέων τεχνολογικών εξελίξεων. Το πόρισμα δε της ανωτέρω Επιτροπής αναμένεται με ενδιαφέρον.
Εν κατακλείδι, κανείς δεν αμφισβητεί ότι οι συνθήκες τις οποίες καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε, και στις οποίες οφείλουμε να προσαρμοστούμε είναι πρωτόγνωρες. Η ισορροπία ανάμεσα αφενός στην έξη και το νόμιμο, αφετέρου στα νέα δεδομένα ασφαλώς και πρέπει να είναι προϊόν στάθμισης των συγκρουόμενων συμφερόντων και εννόμων αγαθών. Από την μία μεριά η ιδιωτικότητα και αξίωση της μη επέμβασης σε αυτή, από την άλλη, η προάσπιση του υπερατομικού εννόμου αγαθού της δημόσιας υγείας, μέσω της συλλογής και επεξεργασίας ιατρικών δεδομένων, που άπτονται του πυρήνα των αντίστοιχων προσωπικών, σε μία σχέση έννοιας είδους και γένους. Σε κάθε περίπτωση, η «χρυσή τομή» στην εξισορρόπηση αυτή θα προκύψει είτε προληπτικά, είτε κατασταλτικά και επί τη βάσει των κριτηρίων της αρχής της αναλογικότητας (προσφορότητα, αναγκαιότητα, scricto sensu αναλογικότητα) και των εγγυήσεων που θεσπίζει ο Γενικός Κανονισμός Προστασίας Δεδομένων. Μόνο τότε θα μπορούμε να μιλήσουμε για θεμιτή επέμβαση στην ιδιωτικότητα και για σεβασμό στις αρχές του κράτους δικαίου. Στη νέα πραγματικότητα που διαμορφώνεται οφείλουμε, προτού κατακρίνουμε, να κρίνουμε, να συγκρίνουμε και να διακρίνουμε.
Ειρήνη Πυρνάρη
Δικηγόρος
