Επιμέλεια: Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
ΙΣΤΟΡΙΑ
Ο εικοστός αιώνας είναι αιώνας αίματος, πόλεμοι τοπικοί και παγκόσμιοι, γενοκτονίες εμφανείς και αφανείς. Γιορτάζουμε ως Ελλάδα την 28η Οκτωβρίου 1940, τη μέρα που ξεκίνησε ο πόλεμος για μας. Ο Δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος θεωρείται η φοβερότερη πολεμική αναμέτρηση που γνώρισε η ανθρωπότητα. Διάρκεσε από την 1η Σεπτεμβρίου 1939 έως τις 2 Σεπτεμβρίου 1945 και άφησε πίσω του πάνω από 60 εκατομμύρια νεκρούς. Από την πλειονότητα των ιστορικών θεωρείται ως συνέχεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, γιατί στην ουσία τα αίτια και οι δυνάμεις που τον προκάλεσαν ήταν οι ίδιες.
Θα μιλήσουμε γενικά για τον πόλεμο και για την εμπλοκή της χώρας και της περιοχής μας. Θα παραθέσουμε (α) ιστορικά στοιχεία και (β) κείμενα λογοτεχνικά και άλλα. Θα ήθελα, όμως, χωρίς να επεκταθώ, να αναφέρω ότι η Τουρκία κατά τον δεύτερο πόλεμο κράτησε «ουδετερότητα», που όμως της έδινε τη δυνατότητα να έχει κέρδη χωρίς ουσιαστική συμβολή και καμιά θυσία. Αξίζει τον κόπο να ασχοληθεί κάποιος με τον καιροσκοπισμό της Τουρκίας στην προκείμενη περίπτωση.
Α.Η Ιταλία εισήλθε στον πόλεμο στις 10 Ιουνίου 1940, με επιθέσεις σε βρετανικές βάσεις στη Βόρειο Αφρική. Στις 28 Οκτωβρίου οι Ιταλοί επιτίθενται κατά της Ελλάδας. Ο ελληνικός στρατός δίνει σκληρές μάχες στην Πϊνδο και γρήγορα ανατρέπει την κατάσταση, περνώντας στην επίθεση. Περιορίζει τους Ιταλούς εισβολείς μέσα στο Αλβανικό έδαφος και απελευθερώνει πόλεις και χωριά της Βορείου Ηπείρου. Η εαρινή επίθεση των Ιταλών (9 Μαρτίου 1941) αποτυγχάνει και προ του κινδύνου να κατανικηθεί και εξευτελιστεί ένα μέλος του Άξονα, η Γερμανία κηρύσσει τον πόλεμο κατά της Ελλάδας (6 Απριλίου 1941).
Στην περιοχή μας κατά τον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, μετά από ηρωική αντίσταση στο οχυρό του Εχίνου, η Ξάνθη καταλαμβάνεται από τους Γερμανούς στις 8 Απριλίου 1941, που στις 21 Απριλίου 1941 την παραδίνουν στους Βουλγάρους. Τρομερές μέρες πέρασαν οι εναπομείναντες κάτοικοι ως τις 9 Σεπτεμβρίου 1944 που καταρρέει το μέτωπο και αναχωρούν οι Βούλγαροι κατακτητές. Στα χρόνια της κατοχής σημειώνουμε την ύπαρξη αντιστασιακών μονάδων, τη δραματική εξόντωση 550 Εβραίων της Ξάνθης, την ομηρεία και τα ντουρντουβάκια, αλλά και τους Βουλγαρογραμμένους που δεν τιμωρήθηκαν.
μεγάλο μέρος της ναζιστικής επίθεσης είναι η Επιχείρηση Μπαραμπαρόσα της 22ας Ιουνίου 1941 κατά την οποία ο Χίτλερ διέταξε τις δυνάμεις του να εφορμήσουν αστραπιαία εναντίον της ΕΣΣΔ κινητοποιώντας την μεγαλύτερη στρατιωτική δύναμη που είχε ως τότε γνωρίσει η ανθρωπότητα σε μία μόνη επιθετική επιχείρηση: 3.000.000 άνδρες. Εκατομμύρια είναι οι νεκροί και των εισβολέων και των Ρώσων, ως το τέλος του πολέμου.
Στις 7 Ιουλίου του 1943 τα συμμαχικά στρατεύματα πραγματοποιούν απόβαση στη Σικελία. Αυτό έχει ως συνέπεια την πτώση του Μουσολίνι (25 Ιουλίου) και την ανάληψη της εξουσίας από τον στρατάρχη Πιέτρο Μπαντόλιο, που υπογράφει ανακωχή με τους Συμμάχους (3 Σεπτεμβρίου 1943). Στο διάστημα αυτό, οι Ρώσοι απωθούν τους Γερμανούς από τα εδάφη τους. Σταδιακά, οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης (Πολωνία, Ρουμανία, Τσεχοσλοβακία, Βουλγαρία, Ουγγαρία, Γιουγκοσλαβία) απελευθερώνονται από την προέλαση των σοβιετικών στρατευμάτων, με αποτέλεσμα ο γερμανικός στρατός να αποχωρήσει από την Ελλάδα τον Οκτώβριο του 1944. Άλλο σπουδαίο γεγονός του 1944 ήταν η συμμαχική απόβαση στη Νορμανδία (6 Ιουνίου), που οδήγησε στην απελευθέρωση των χωρών της Δυτικής Ευρώπης. Στις 26 Απριλίου 1945 οι αγγλικές, αμερικανικές και γαλλικές δυνάμεις ενώνονται στον ποταμό Έλβα με τις δυνάμεις του Κόκκινου Στρατού. Στις 2 Μαΐου ολοκληρώνεται η κατάληψη του Βερολίνου, ενώ ο Χίτλερ αυτοκτονεί (30 Απριλίου) και ο Μουσολίνι εκτελείται στην Ιταλία από τους παρτιζάνους (28 Απριλίου). Στις 7 Μαΐου 1945 οι Γερμανοί παραδίδονται άνευ όρων στους Συμμάχους και ο πόλεμος στην Ευρώπη λήγει.
Στο μέτωπο του Ειρηνικού, οι Ιάπωνες συνέχισαν τον πόλεμο και μετά την παράδοση της Γερμανίας. Στις 6 Αυγούστου 1945 οι Αμερικανοί ρίχνουν την πρώτη ατομική βόμβα στη Χιροσίμα και στις 9 Αυγούστου μια δεύτερη στο Ναγκασάκι. Ταυτόχρονα, οι Σοβιετικές δυνάμεις επιτίθενται και κυριεύουν τη Μαντζουρία. Τότε, η Ιαπωνία αναγκάζεται να συνθηκολογήσει. Ο επίλογος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου γράφτηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1945, με την επίσημη τελετή παράδοσης της Ιαπωνίας επί του αμερικανικού πολεμικού «Μιζούρι», που ναυλοχούσε στον κόλπο του Τόκιο.
Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν ο φοβερότερος απ’ όσους γνώρισε η ανθρωπότητα. Το σύνολο των νεκρών υπολογίζεται σε 60 εκατομμύρια, ενώ οι ζημιές ξεπερνούν το 1 τρισεκατομμύριο δολάρια εκείνης της εποχής.
ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ
Για τον δεύτερο πόλεμο γράφτηκαν πολλά έργα ποιητικά και πεζά. Μια ελάχιστη επιλογή ακολουθεί. Ενώ καταλήγουμε λίγο … περίεργα
Β. Ένας εθελοντής σοβιετικός είναι ο Κονσταντίν Σιμόνοφ που ανταποκρινόμενος στο κάλεσμα του καθήκοντος, όπως πολλοί άλλοι άνθρωποι των τεχνών και των γραμμάτων, ξεκίνησε τον δικό του αγώνα μέσα στο ευρύτερο κλίμα της σύγκρουσης. Το ποίημα του Κονσταντίν Σιμόνοφ «Να με προσμένεις» (στα ρωσικά γράφεται «Жди меня») γράφτηκε όταν ο ποιητής, μετέβη ως πολεμικός ανταποκριτής στο μέτωπο, όπου και παρέμεινε καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου. Το ποίημα το απευθύνει στη σύζυγό του.
Να με προσμένεις
Να με προσμένεις, θα ‘ρθω ξανά! / Με ό,τι έχεις μέσα σου, να περιμένεις, / στη θλιβερή κίτρινη βροχή, να με προσμένεις / όταν οι άλλοι λένε, μην προσμένεις πια! / Όταν το χιόνι πέφτει γοργά, / τα καλοκαίρια γίνονται καυτά, / όταν το χθες είναι πλέον παρελθόν / όταν η λήθη έλθει τ’ αλλονών· / να περιμένεις, όταν απ’ το μέρος το μακρινό/γράμμα δεν θα φτάσει, / και όταν όλοι αυτοί που μαζί σου καρτερούν/ δε μ’ έχουν ζωντανό. Να με προσμένεις, θα ‘ρθω ξανά! / […] Κάθε μοίρας, γλιστρώντας «τι τυχερός αυτός!» / θα πουν εκείνοι που δεν περίμεναν, ξεχνώντας. / Πως μες στης μάχης την κλαγγή, αγαπημένη, / περιμένοντάς με ‘συ! έσωσες τη ζωή μου. / Θα το ξέρουμε μόνο εγώ και εσύ / πως πέρασα απ’ ολ’ αυτά απλά / έχοντας τη προσμονή εσύ, και άλλος κανείς. …
Πολλά ήταν τα γράμματα Ελλήνων στρατιωτών που δημοσιεύθηκαν τις μέρες του πολέμου. ‘Ένα δείγμα:
Αντωνόπουλος Κωνσταντίνος πρός Χαρίκλειαν Χριστίδου
«Αγαπηµένη µου. Η πατρίδα εκινδύνευε καί έπρεπε γι’ αυτήν νά τά θυσιάσουµε όλα. Όνειρα, καί τόν εαυτό µας ακόµη[…] Καί όταν, αγαπηµένη µου, στό ύψωµα τής Κλεισούρας εξωρµούσα κρατώντας περήφανα τήν τιµηµένην ελληνικήν λόγχην, δέν τό έκανα γιά τόν εαυτόν µου, γιά τήν πατρίδα. Οβίδες, όλµοι καί χειροβοµβίδες πέφτουν τριγύρω µας βροχή, τό χιόνι βαθύ µάς χώνει µέχρι τά γόνατα, η οµίχλη µάς κρύβει τούς Ητταλούς, η θύελλα µάς τυφλώνει, καί όµως τά παιδιά τής Ελλάδος προχωρούν, τρέχουν, κάνουν φτερά. […]Η Ελλάδα µας είναι τόσο µεγάλη, τόσο δοξασµένη καί η δόξα της γράφεται µόνο µέ αίµα! Είµαι πολύ περήφανος γιατί προσέφερα καί λίγο αίµα γιά τήν δόξα της. Υπεράνω όλων η Πατρίς…
Άπειρα φιλιά, δικός σου, Κώστας». Εφ. Ελεύθερον Βήµα, 23.1.1941
Ένας Ιταλοεβραίος επιζών του Άουσβιτς ο Πρίμο Λέβι (1919 – 1987) γράφει: O επιζήσας
στον Μπ. Β. (αντιστασιακό συγγραφέα Μπρούνο Βαζάρι (1911-2007).
Από τότε κι έπειτα, σ’ αβέβαιην ώρα
κείνη η αγωνία επιστρέφει
κι ωσότου η φριχτή μου η ιστορία ειπωθεί
τούτη η καρδιά μου καίει μες στα σωθικά μου.
Ξαναβλέπει των συντρόφων τα πρόσωπα,
σκοτεινιασμένα μες στο πρώτο φως,
γκρίζα απ’ την ασβεστόσκονη,
δίχως να ξεκρίνονται καθαρά μες στ’ αγιάζι,
βαμμένοι με θάνατο μέσα σ’ ανήσυχους ύπνους:
σαλεύουνε τη νύχτα οι μασέλες τους
κάτω απ’ τη βαριά σκιά του ονείρου
κι ανύπαρκτο μασούν γογγύλι.
«Πίσω μου πάτε, έξω από δω, άνθρωποι βυθισμένοι,
φύγετε. Κανένανε δεν παραγκώνισα,
κανενός δεν έκλεψα το ψωμί,
κανείς στη θέση μου δεν πέθανε. Κανείς.
Γυρίστε πίσω στην ομίχλη σας.
Δεν είναι φταίξιμο δικό μου αν ζω κι ανασαίνω,
τρώγω και πίνω, ντύνομαι και κοιμάμαι.»
Τάσος Λειβαδίτης, «Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος»
Αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος
δεν θα πάψεις ούτε στιγμή ν’ αγωνίζεσαι για την ειρήνη και για το δίκιο.
Θα βγεις στους δρόμους, θα φωνάξεις, τα χείλια σου θα
ματώσουν απ’ τις φωνές
το πρόσωπό σου θα ματώσει από τις σφαίρες — μα ούτε βήμα πίσω.
Κάθε κραυγή σου μια πετριά στα τζάμια των πολεμοκάπηλων
Κάθε χειρονομία σου σα να γκρεμίζεις την αδικία.
Και πρόσεξε: μη ξεχαστείς ούτε στιγμή.
Έτσι λίγο να θυμηθείς τα παιδικά σου χρόνια
αφίνεις χιλιάδες παιδιά να κομματιάζονται την ώρα που παίζουν ανύποπτα στις πολιτείες
μια στιγμή αν κοιτάξεις το ηλιοβασίλεμα
αύριο οι άνθρωποι θα χάνουνται στη νύχτα του πολέμου
έτσι και σταματήσεις μια στιγμή να ονειρευτείς
εκατομμύρια ανθρώπινα όνειρα θα γίνουν στάχτη κάτω απ’ τις οβίδες.
Δεν έχεις καιρό
δεν έχεις καιρό για τον εαυτό σου
αν θέλεις να λέγεσαι άνθρωπος.
Μεγαλώσαμε με τους Μπητλς, με τα τραγούδια και τους στίχους τους, σε μια εποχή που το φιλειρηνικό κίνημα παγκόσμια είχε φουντώσει λόγω Βιετνάμ. Ακόμη ηχεί το τραγούδι του Τζον Λένον Imagine (1971)- λίγοι στίχοι: […] Φανταστείτε καμία ιδιοκτησία, / Αναρωτιέμαι αν μπορείς, / Δεν υπάρχει ανάγκη για απληστία ή πείνα, / Μια αδελφότητα του ανθρώπου, / Φαντάσου όλοι οι άνθρωποι / Μοιράζονται όλο τον κόσμο… / Μπορείς να πεις ότι είμαι ονειροπόλος, / Αλλά δεν είμαι ο μόνος, / Ελπίζω μια μέρα να έρθεις μαζί μας, / Και ο κόσμος θα ζήσει όλος σαν ένα.
Ο Ευριπίδης στην «Ελένη» μας λέει: «Ανέμυαλοι όσοι αποζητούν τη δόξα / με λόγχες και με δυνατά / στον πόλεμο κοντάρια…».
Ένα λουλούδι …
στη μικρή αγαπημένη μου Δήμητρα από το Bırkenau, Σεπτέμβριος 2016
ένα λουλούδι αυγινό
στολίζει την καρδιά του κόσμου
ένα λουλούδι φωτεινό
σου δίνει απλόχερα το φως μου
ένα λουλούδι φτωχικό
σκορπίζει μυρουδιές του δυόσμου
ένα λουλούδι ταπεινό
κι ευθύς σβήνει ο καημός μου
Θανάσης Μουσόπουλος
