Στη σημερινή εκδήλωση «Τελετουργικές τροφές στον κύκλο του χρόνου και στον κύκλο της ζωής του ανθρώπου» με την Γ. Θεοδωρίδου στο Μουσείο
Σήμερα, Τετάρτη 8 Νοεμβρίου 2017, στις 20.00, στο Λαογραφικό και Ιστορικό Μουσείο Ξάνθης, η Γαρυφαλλιά Γ. Θεοδωρίδου Υποψ. Διδάκτωρ Λαογραφίας ΔΠΘ, στο πλαίσιο των δράσεων 2-3 πράγματα που ξέρω για… τις πόλεις , πραγματοποιεί μία παρουσίαση του μαγειρικού μας πολιτισμού, μέσα από γαστρονομικές και μαγειρικές συνήθειες, ήθη και έθιμα.
Η τροφή μέσα από την κοινωνική της διάσταση, ως επικοινωνία
Σχετικά με τις «Τελετουργικές τροφές στον κύκλο του χρόνου και στον κύκλο της ζωής του ανθρώπου» η εισηγήτρια Γαρυφαλλιά Θεοδωρίδου, αναφέρει: «εκτός από τον ρόλο της θρέψης, η τροφή λειτουργεί μέσα στην κοινωνική κατάσταση ως επικοινωνία. «Δείξε μου τι τρως να σου πω ποιος είσαι»: Oρίζει κανείς τον εαυτό του και τους άλλους ανάλογα με το τι τρώει ο ίδιος ή το τι τρώνε εκείνοι. Η παραγωγή των υλικών αγαθών και η κατανομή τους συνιστούν ένα ταξινομικό σύστημα: λαοί του λαδιού ή του βουτύρου, λαοί του σιταριού, του αραβόσιτου ή του ρυζιού, της μπύρας ή του κρασιού. Με την ψημένη τροφή οι άνθρωποι μεταβαίνουν από τη φύση στον πολιτισμό. Εν τέλει καταναλώνουμε «τροφές πολιτισμένες», επιλεγμένες βάσει νόμων και κανόνων που καθορίζουν το επιτρεπτό, το ευπρεπές• η διατροφή δεν είναι τίποτε άλλο από ανταλλαγή μηνυμάτων, ένα είδος «γλώσσας» κατά Lévi-Strauss, ένα σύστημα – κώδικας (όπως η συγγένεια/γάμος) που σημασιοδοτεί όρια, ταυτότητες και ετερότητες, αξίες και συμβολισμούς: το «επιλεγμένο» και το «απαγορευμένο», το «ιερό» και το «βέβηλο», το «καθαρό» και το «ακάθαρτο», η «απόσταση» και η «εγγύτητα», το «υψηλό» και το «χαμηλό», το «θείο» («sacré») και το «κοσμικό» («profane»), το «ανδρικό» και το «γυναικείο», «των ζωντανών» και «των νεκρών» κλπ. Τρώγοντας ενσωματώνουμε επίσης τις σημασίες. Γεύσεις, χρώματα, φόρμες, τύποι, «καλοί τρόποι» στο τραπέζι καθορίζονται από την κάθε ομάδα και την ξεχωρίζουν (εμείς και οι άλλοι). Η τροφή διεκπεραιώνει σημαντικές και βαθιές κοινωνικές ανάγκες (π.χ. το άτομο μοιράζεται με τους συνανθρώπους του συναισθήματα και εμπειρίες), ανακάμπτει τη μνήμη, είναι ένας πραγματικός διάλογος με το παρελθόν (με πρόσωπα, χώρους, καιρούς αλλοτινούς), μια νοσταλγική αφήγηση του τόπου τής πόλης ή του χωριού που γεννήθηκε κάποιος -«αυτό το ποτήρι κρασιού απαλού, φρέσκου, ξηρού, βάζει σε τάξη τη ζωή μου. Πιστεύω ότι το πίνω: θυμάμαι»-, γέφυρα – κοινός συμποσιασμός ανάμεσα σε ζωντανούς και νεκρούς, σύμβολο αγάπης ενότητας, οικογενειακής σύμπνοιας και κοινωνικότητας.
Η τελετουργική τροφή είναι αυτή που συμβολικά είτε η ίδια ως φορτισμένη, ευετηριακή ή αποτροπαϊκή, είτε με τη λειτουργία καθεαυτής της πράξης προσφοράς και της ανταλλαγής της ως δώρου, συσχετίζεται με τον πλούτο, την ευημερία, χρησιμοποιείται για τη φύλαξη και ευόδωση των διαβατηρίων περασμάτων που έχουν ως στόχο το επιθυμητό αποτέλεσμα π.χ. υγεία, αφθονία, πιστοποίηση της ισχύος των ανθρωπίνων σχέσεων κλπ. Επί παραδείγματι η συμβολική διάσταση του ψωμιού εγείρει έναν θεμελιώδη και καθολικό σεβασμό που διατυπώνεται στον λόγο («μα τη δύναμή το», «δεν εχόρτασα ψωμί», «να πεις το ψωμί ψωμάκι», «ψωμί κι αλάτι φάγαμε»), στα συναισθήματα και στις πεποιθήσεις, στις πράξεις των διαβατηρίων εθίμων κλπ».
Διατροφικές συνήθειες στην Ξάνθη, τότε και σήμερα
Στο μάθημα προσεγγίζουμε όψεις του μαγειρικού πολιτισμού, όπως μελετήθηκε από την ομιλήτρια στην Ξάνθη και στην ύπαιθρό της από την αρχή της δεκαετίας του 1990 μέχρι τα τέλη της, και αφορά τόσο στην παραδοσιακή, όσο και στη νεωτερική κοινωνία.
Επί παραδείγματι, ενδεικτικά αναφέρομαι στις παρακάτω αναίμακτες και αιματηρές τελετουργικές τροφές που εντόπισα στον κύκλο του χρόνου και στον κύκλο ζωής του ανθρώπου:
-ψωμί γιορτινό, τελετουργικό, «κεντημένο», ψωμί προς διανομή στην κοινότητα (χριστόψωμο, τσουρέκι, λαμπροκουλούρα ή λαμπρόψωμο με ποικίλα σχήματα, λαζαράκια, προσφυγικά λοκούμνια, μπακλαβωτά του Πάσχα και του Δεκαπενταύγουστου, λαγάνα της πρωτονήστιμης ή αρχιδευτέρας, «πικρουβούκι» της Παναγίας), ψωμί προσφερόμενο προς το θείον (λειτουργιές – πρόσφορα, άρτοι), κουλούρα του γάμου, ψωμί της ξυνής μαγιάς, της ρεβυθομαγιάς, της λουλουδομαγιάς, (της μαγιάς) του σταυρολούλουδου, ψωμί φυλακτήριο της λεχώνας ή του νεκρού,
-βασιλόπιτα («ζυμωτή» ή «φυλλωτή»), κολοκυθόπιτες, σουσαμόπιτες των Χριστουγέννων, μπουρέκια, πίτες με κομμάτια χοιρινού, τυρόπιτες της Τυρινής, «φανερόπιτες», γαλατόπιτες της Αναλήψεως, περπατόπιτες,
-λουκουμάδες-λαλαγγίτες (μελωμένη ζύμη) του αρρώστου, της κουμπάρας στα Θεοφάνεια, των Αγίων Σαράντα, των Ψυχοσαββάτων, της γέννησης, της βάπτισης, των νεκρών,
-το σιτάρι σε όλες του τις μορφές (κόλλυβα νεκρώσιμα των Ψυχοσαββάτων, κόλλυβα πανηγυρικά «χαρούμενα» των τιμωμένων αγίων ή μαντικά των Αγίων Θεοδώρων, πανσπερμίες και χυλοί για την Αγία Βαρβάρα, τον Άη Ανδρέα, τον Άη Νικόλα),
-γεύματα κόκκινης, λιπαρής και ζεστής κρεάτινης, γι’ αυτό ευφορικής και ευωχικής τροφής, (π.χ., εθιμικά χοιροσφάγια των Χριστουγέννων, προσφυγικά μαντί, πανηγυρικά κουρμπάνια, κρεάτινα του τσικνίσματος της Τσικνοπέμπτης, ο εν φούρνω πασχαλιάτικος αμνός), γεύματα του «κρύου, άσπρου, ισχνού, φτωχού» άρα νηστήσιμου ψαριού (του Ευαγγελισμού, των Βαΐων, και της «Μακαριάς»),
-«τυλιχτά» ή «στριφτά» εδέσματα – φαγητά «σπάργανα» (λαχανοντολμάδες της αρχιχρονιάς, σαραγλί και θρακιώτικη «μπάμπω»), σούπες της παραμονής των Χριστουγέννων, της μαγειρίτσας, της λεχώνας, του θανάτου,
-προϊόντα της οικιακής οικονομίας (καρποί της αφθονίας) στα ευωχικά τραπέζια του Δωδεκαήμερου,
-αυγά του «χάσκα», του «καλού λόγου», «μεγαλοπεφτιάτικα» και αναστάσιμα, αυγά «κεντημένα»,
-εδέσματα συνοδευόμενα με την παρουσία κρασιού – κοινωνικού ίχνους των γιορτινών γευμάτων-, οίνος της Θείας Μετάληψης, του νεκρού,
– λάδι και βούτυρο, για αρτύματα και νηστήσιμα,
-ηδύσματα, καταχύσματα και καρυκεύματα, μειλίγματα (μειλίχιες προσφορές) προς τους νεκρούς (μελομακάρονα, ζαχαρόπηκτα κόλλυβα), κεράσματα προς τη βρύση, (προς) τις Μοίρες, (προς) τις προσωποποιημένες κατά τη λαϊκή αντίληψη ασθένειες (κόκκινη ζάχαρη),
-τροφές προσφορές / είδη προς διανομή (προς βαπτιστικούς, κουμπάρους, ιερέα, κοινότητα, ζώα),
-εδέσματα στο λεχουσιάτικο «τραπέζι της Παναΐας», η όρνιθα των Θεοφανείων ή των Αποκρεών, η «κοσάρα» της Ποντίας νύφης, ο πετεινός των εθίμων θεμελίωσης κτηρίου και το συνακόλουθο το γεύμα των μαστόρων,
-συμπόσια και προπόσεις με ευχές και αντευχές («καλή Σαρακοστή» ή «καλές γιορτές να έχουμε»), λόγος τεκμηριωτικός της συνέχειας των πρακτικών κοινωνικής συνεύρεσης στο χρόνο και των σχέσεων που ανανεώνονται ως την επόμενη φορά («και του χρόνου να ξαναμαζευτούμε»),
-τροφές «απαγορευμένες» την ημέρα της Αποτομής της Κεφαλής του Τιμίου Προδρόμου που σχετίζονται με το χρώμα του αίματος π.χ. κόκκινο σταφύλι ή με την ομοιοπαθητική επέμβαση στα τρόφιμα π.χ. κοπή του καρπουζιού,
-τροφές της ελεημοσύνης και της κοινοτικής αλληλεγγύης,
-τροφές με ισχυρό συμβολισμό, π.χ. αλάτι,
-τροφές πολυτελείς, π.χ. ζάχαρη και μυρωδικά κ.ά.
Μελετούμε όλα τα παραπάνω στην εποχή τού κατά τα πρόσφατα έτη συρμού των «εθνικών» μαγειρικών (π.χ., «κινέζικα», «μεξικάνικα» εστιατόρια), της γκουρμέ κουζίνας και του σούσι, της ανάδειξης της αξίας της μεσογειακής διατροφής, των πλείστων βιβλίων μαγειρικής, των αντίστοιχων τηλεοπτικών εκπομπών (όπου μικροί και μεγάλοι διαγωνίστηκαν ως μάγειρες), αλλά και στην εποχή των συσσιτίων και της συλλογής τροφών από τα σκουπίδια, στην εποχή των άσιτων προσφύγων που κατακλύζουν τον τόπο μας και της ελλιπούς διατροφής των μικρών μαθητών του ελλαδικού γεωγραφικού χώρου.
