Το κρασί από την αρχαιότητα έως τα χριστιανικά χρόνια και οι δεσμοί της περιοχής μας με την αμπελουργία
Άρτος και οίνος
Eίναι γνωστό σε ολόκληρο το μεσογειακό χώρο πως, άρτος και οίνος αποτελούν τα δύο βασικά στοιχεία της διατροφής των κατοίκων. Η ελληνική αμπελουργία έχει μακρά παράδοση στον ελλαδικό χώρο, καθώς συνδέεται με τη διονυσιακή λατρεία από τους αρχαίους χρόνους.
Πλήθος αρχαιολογικών ευρημάτων, κειμένων και έργων τέχνης μας αποκαλύπτουν το θεμελιακό ρόλο του κρασιού στη ζωή του τόπου μας. Στην Ιλιάδα, ο Όμηρος αναφέρει ότι η ισχύς του ανθρώπου έγκειται στον άρτο και τον οίνο (Ι, 705). Ο Ευρυπίδης εξυμνεί τα δώρα της Δήμητρας και του Βάκχου ως τα πρώτα αγαθά του ανθρώπινου γένους (Βάκχες, 278). Η Καλυψώ στην Οδύσσεια (Η, 264) θεωρεί ότι τα πλέον απαραίτητα εφόδια για ένα ταξίδι είναι το ψωμί, το κρασί και τα ρούχα κι έτσι με αυτά εφοδιάζει τον Οδυσσέα στο ταξίδι του για την Ιθάκη. Στο Μαντείο των Δελφών, η Πυθία δίνει τους περίφημους χρησμούς του Απόλλωνα μασώντας δάφνες και αρωματίζοντας το στόμα της με το μαύρο πηκτό σαν αίμα, αραχωβίτικο κρασί.
Ελληνική αμπελουργία
Η αμπελουργία είναι μία γεωργική τεχνική και η παραγωγή του κρασιού απαιτεί συλλογική εμπειρία και δεξιότητα. Η ποιότητά του εξαρτάται από το κατάλληλο έδαφος, ενώ παράλληλα σημαδεύει το χώρο με τα αμπέλια, τα πατητήρια, τα κτίσματα που στεγάζουν τα βαγεναριά (βαρέλια) και τις όποιες δραστηριότητες των παράγωγων του κρασιού και του μούστου. Η αμπελουργική δραστηριότητα έχει και κοινωνικές προεκτάσεις. Συντελεί στη λειτουργία της κλειστής παραγωγικής και αυτοκαταναλωτικής κοινότητας, αλλά και στις εμπορικές συναλλαγές που τη σηματοδοτούν. Αφενός πρόκειται για μια παραγωγική διαδικασία με την κατάκτηση ορισμένων τεχνικών, αφετέρου δε, εκτείνεται και στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου. Η θέση του κρασιού είναι παντού: στα έθιμα του γάμου, στις γιορτές, τα πανηγύρια, τα τραγούδια, τις γητειές κ.ά.
Η εγκατάλειψη της υπαίθρου, η αστυφιλία και η φυλλοξήρα που έπληξε τα ελληνικά αμπέλια στις αρχές του 20ου αιώνα αλλά και μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι μερικοί από τους λόγους που οδήγησαν στην εξαφάνιση κάποιων ονομαστών μας αμπελώνων. Από τα περίφημα λιαστά κρασιά της Σιάτιστας δεν απέμεινε τίποτε, ούτε από τα ιστορικά Αμπελάκια, ούτε εκείνα της Μαρώνειας, αλλά ούτε και της Αράχωβας. Μεγάλες προσπάθειες γίνονται τα τελευταία χρόνια, από μικρούς κυρίως παραγωγούς, οι οποίοι φυτεύουν νέους αμπελώνες και φιλοδοξούν να αναδείξουν το κρασί και τις ποικιλίες του τόπου τους, με όλες τις δυσκολίες που υπάρχουν σήμερα. Ο τελευταίος νόμος που ψηφίστηκε κι επιβάλλει μεγάλη φορολογία, αποθαρρύνει τους μικρούς οινοπαραγωγούς και ευνοεί τους μεγάλους καλλιεργητές. Εντούτοις, στη Μαρώνεια μικροί και μεγάλοι αμπελουργοί επιχειρούν να επαναφέρουν τις ποικιλίες του τόπου τους, αναδεικνύοντάς τες με γνωστά ονόματα που αναφέρονται στα ομηρικά έργα, όπως “Κίκονες”, “Κανένας” κλπ.
Μια ιστορική αναδρομή στο κρασί της Μαρώνειας μας πηγαίνει πολύ πίσω στο χρόνο: στην ύστερη εποχή του χαλκού, τότε που κατέφτασαν και ρίζωσαν στην παραλία του Ισμάρου οι Κίκονες, ο πιο πολιτισμένος απ’ όλους τους Θρακιώτικους λαούς, που με αρχηγό τον Εύφημο έτρεξαν σε βοήθεια του Πριάμου στον Τρωικό πόλεμο. Γι’ αυτό, όπως μας λέει ο Όμηρος, όταν έφτασε στη χώρα τους ο Οδυσσέας, για να τους εκδικηθεί κυρίευσε την πόλη τους. Και μετά πήρε τον δρόμο για την πατρίδα του έχοντας μαζί του το κρασί που του πρόσφερε ο Μάρωνας, ο ιερέας του Απόλλωνα που κατοικούσε εκεί. Πρόκειται για τον φλογάτο, γλυκό σαν μέλι κι ευωδιαστό Μαρώνειο οίνο με τον οποίο ο Ομηρικός ήρωας μέθυσε αργότερα τον Πολύφημο κι έσωσε τους συντρόφους του από τη σπηλιά του Κύκλωπα.
Αυτά όμως συνέβαιναν στην εποχή των μύθων. Στη σύγχρονη εποχή, οι λιγοστοί αμπελώνες που υπήρχαν στην περιοχή, στα μέσα περίπου του περασμένου αιώνα ξεριζώθηκαν, καθώς δεν παρουσίαζαν κανένα εμπορικό ενδιαφέρον.
Στην αρχαιότητα βρισκόταν μια σπουδαία πόλη, τα Άβδηρα, η πατρίδα του Δημόκριτου που οι ανασκαφές την αποκάλυψαν σε όλο της το μεγαλείο. Στην περίφημη πόλη των Αβδήρων καλλιεργούσαν επιμελώς το αμπέλι. Στο Βυζάντιο μάλιστα, θεωρούσαν την περιοχή έναν από τους κορυφαίους αμπελώνες της αυτοκρατορίας.
Η σύγχρονη ιστορική διαδρομή του αμπελώνα των Αβδήρων ήταν αντίστοιχη μ’ αυτή της Μαρώνειας, που σημαίνει εγκατάλειψη χάριν άλλων καλλιεργειών και κυρίως του καπνού. Η δραστηριότητα ξεκίνησε και πάλι μετά από το 1997, αφότου εγκρίθηκε η ένδειξη “Τοπικός Οίνος Αβδήρων” για λευκά, ροζέ και ερυθρά κρασιά από Ζουμιάτικο, Ροδίτη, Παμίτι και τις γνωστές κοσμοπολίτικες ποικιλίες.
Λατρευτικά έθιμα
Ο οίνος πέρασε και στο τυπικό της χριστιανικής λατρείας ως λειτουργικό και συμβολικό στοιχείο και παρουσιάζεται συχνά στα διάφορα έθιμα που σηματοδοτούν σταθμούς στην πορεία της ζωής μας και καθαγιάζονται από τη θρησκεία μας. Η άμπελος στα Ευαγγέλια συμβολίζει την κίνηση, τη ζωή, τη χαρά, αλλά και το Χριστό τον ίδιο. “Εγώ ειμί η άμπελος η αληθινή και ο πατήρ μου ο γεωργός εστί”. Επίσης, είναι γνωστό το θαύμα στην Κανά όπου ο Χριστός ευλόγησε τον οίνο μετατρέποντας το νερό σε κρασί προκειμένου να το γευτούν όλοι οι καλεσμένοι στο γάμο. Η άμπελος αποτελεί ένα από τα συχνότερα παραδείγματα στις ευαγγελικές παραβολές.
Μια πολύ σημαντική αναφορά στον οίνο γίνεται στα διαβατήρια ταφικά έθιμα, δηλαδή κατά τη μετάβαση του νεκρού από τον κόσμο των ζωντανών στον κόσμο των νεκρών, λόγω της καθαρκτήριας και εξαγνιστικής δύναμης που αυτός έχει. Ο οίνος αποτελεί σύμβολο όχι μόνο στη χριστιανική πίστη και λατρεία αλλά και στις ειδωλολατρικές αρχαίες θρησκείες. Σύμφωνα με αυτές τις δοξασίες επιχειρείται να εξασφαλιστεί η επιτυχής μετάβαση από τη ζωή στο θάνατο (για να είναι ήσυχος ο νεκρός). Ο Αποχωρισμός, η Μεταβατική ή Περιθωριακή κατάσταση και η Ενσωμάτωση, αποτελούν τις τρεις φάσεις των διαβατήριων εθίμων όπου οι πρωταγωνιστές, σώμα και ψυχή κινούνται από τη μια κατάσταση στην άλλη, ενωμένοι συμβολικά μεταξύ τους.
Στο πρώτο Στάδιο, του Αποχωρισμού, περιλαμβάνεται η προετοιμασία του νεκρού, όπου άρτος και οίνος προσφέρονται στον ετοιμοθάνατο, πριν ξεψυχήσει. Μετά την εκπνοή του ο ιερέας βουτάει ένα κομμάτι βαμβάκι μέσα σε κρασί και σταυρώνει το νεκρό στα σημεία που τον είχε σταυρώσει με μύρο κατά τη βάπτισή του. Με κρασί πλένουν και το πρόσωπο του νεκρού και κατόπιν το χύνουν σε σημείο που να μην μπορεί να το πατήσει άνθρωπος. Το κρασί αυτό είναι κατά κανόνα λευκό και έχει την ίδια καθαρκτήρια δύναμη με το νερό της βάπτισης. Τέλος, το κρασί μαζί με το ψωμί ενώνονται σε μείγμα-το λεγόμενο ύψωμα- και προσφέρονται από τον ιερέα στους πενθούντες κατά τη διάρκεια του τρισάγιου.
Κατά την εκφορά, η διάταξη της πομπής τηρεί ένα τυπικό που προκύπτει από τους συμβολισμούς των αρχαίων προσφορών και των χοών. Στην πομπή προηγείται μια γυναίκα η οποία κουβαλά άρτους ή κόλλυβα ή παξιμάδια (όλα παρασκευάζονται από σιτάρι) είτε απλώς μια χούφτα σιτάρι και κατόπιν ακολουθεί το κρασί. Με το κρασί ραντίζουν το χώρο όπου θα ανοιχτεί ο τάφος. Αλλά και με την τοποθέτηση του νεκρού στον τάφο ο ιερέας διαβάζει το κρασί και το χύνει τρεις φορές σταυρωτά πάνω στο νεκρό. Η καθαρκτήρια ιδιότητα του κρασιού είναι καταφανής από τον Ψαλμό Ν (50) που ψέλνει ο ιερέας κατά τη διαδικασία αυτή. Στη Μικρά Ασία αφήνουν μια ανοικτή οπή στον τάφο από όπου ρίχνουν το κρασί ενώ κάπου αλλού ρίχνουν μέσα στον τάφο ένα κομμάτι ψωμί βουτηγμένο σε κρασί.
Αναστασία Χατζοπούλου*
hatanas1@gmail.com
*Σπούδασε Συντήρηση Aρχαιοτήτων, Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό και Ψυχοπαιδαγωγική.
