Τα κλαπέντα χειρόγραφα δύο μοναστηριών της Ξάνθης

45 περίπου χειρόγραφοι κώδικες από τις μονές Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας και Παναγίας Καλαμούς συνεχίζουν να βρίσκονται στην Βουλγαρία εδώ και ένα αιώνα

Παρά τις χρόνιες προσπάθειες της Μητρόπολης, ελληνικών αρχών και επιστημόνων και την ταυτοποίησή τους, δεν έχει επιστρέψει ακόμη κανένα

Τα δύο γνωστά και ιστορικά μοναστήρια στους λόφους πάνω από την Ξάνθη, της Παναγίας Αρχαγγελιώτισσας και της Παναγίας Καλαμούς, που κτίστηκαν το μεν πρώτο περί το 1.000 – 1.100 μ.Χ., ενώ το δεύτερο σύμφωνα με την παράδοση τον 9^ο αιώνα, εκτός των άλλων εκκλησιαστικών θησαυρών που φυλάγονταν σ’ αυτά, είχαν χειρόγραφους κώδικες σημαντικούς για την εκκλησιαστική και τοπική ιστορία. Συγκεκριμένα, τουλάχιστον 33 χειρόγραφα το πρώτο και 10 το δεύτερο. Όλα όμως κλάπηκαν από τους Βούλγαρους κατά την περίοδο της βουλγαρικής κατοχής (1913 – 1919), όπως και πολλών γειτονικών μονών (Εικοσιφοίνισσας κ.ά.). Τους κώδικες είχε περιγράψει το 1912 ο τότε πρωτοσύγκελλος Χρυσόστομος Χατζησταύρου, κατόπιν Μητροπολίτης Νεαπόλεως, Φιλίππων και Θάσου (από το 1922) και από το 1962 Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και πάσης Ελλάδος. Παρά τις πολύχρονες προσπάθειες κανένα από αυτά δεν έχει δοθεί από βουλγαρικής πλευράς και επαναπατριστεί.

Οι παλιές καταγραφές στοιχεία για την ταύτιση των χειρογράφων

Στα «Θρακικά Χρονικά» του 1977, τεύχος 33, φιλοξενείται ένα κείμενο του γνωστού φιλόλογου Λίνου Πολίτη σχετικά με τα κλαπέντα χειρόγραφα. Όπως σημειώνει, η πρώτη αναφορά για την ύπαρξη χειρογράφων των μονών της Ξάνθης στην Βουλγαρία βρίσκεται στον γνωστό πολύτιμο οδηγό του abbe Marcel Richard «Repertoire des Biblioteques et des Catalogues de manuscrits grecs» (2^η έκδοση Παρίσι 1958), όπου αναφέρει πως ‘’στα δύο αυτά μοναστήρια δεν υπάρχει πια κανένα χειρόγραφο’’ και ακόμη ότι ο αρ. 6 της μονής Καλαμούς βρίσκεται σήμερα στη Σόφια, στο Κεντρικό Εκκλησιαστικό Μουσείο. Αυτές ήταν οι γνώσεις των επιστημόνων μέχρι το 1972, όταν ο Λίνος Πολίτης με την ευκαιρία του 11^ου Συνεδρίου Ονοματολογικών Επιστημών στη Σόφια, στο οποίο συμμετείχε, μελέτησε τα ελληνικά χειρόγραφα στις διάφορες συλλογές της βουλγαρικής πρωτεύουσας και διαπίστωσε ότι όλα ή σχεδόν όλα τα χειρόγραφα των δύο μοναστηριών βρίσκονται στο Κεντρικό Εκκλησιαστικό Ιστορικό-Αρχαιολογικό Μουσείο της Ιεράς Συνόδου. Τα χειρόγραφα βρίσκονταν αποθηκευμένα σε κιβώτια στο μοναστήρι της Ρίλας νωρίτερα, ενώ αυτά της Ξάνθης πιθανώς μεταφέρθηκαν στη Σόφια αργότερα.

Βυζαντινοί κώδικες με σαφείς αναφορές των μονών της Ξάνθης

Το 1972 ο Λίνος Πολίτης μελετά συνολικά 197 χειρόγραφα του Εκκλησιαστικού Μουσείου. Με οδηγό τον δημοσιευμένο κατάλογο του Χρυσοστόμου Χατζησταύρου η ταύτιση των χειρογράφων δεν ήταν δύσκολη. Εκτός από την ταύτιση, πιστοποιήθηκε εξ αρχής ότι τα χειρόγραφα, ιδίως της Αρχαγγελιώτισσας, είχαν συνήθως στην κάτω ώα (το λευκό περιθώριο του φύλλου) την αναγραφή του αριθμού του κώδικα με μαβί μελάνι από το χέρι του καταλογογράφου Χρυσοστόμου. Εκτός ελαχίστων, και τα 43 χειρόγραφα του καταλόγου ταυτοποιήθηκαν από τον Λίνο Πολίτη. Βυζαντινά ευαγγέλια από τον 11^ο και 12^ο αιώνα, έργα πατέρων της εκκλησίας, λειτουργικοί κώδικες και ευχολόγια με κτητορικά και βιβλιογραφικά σημειώματα που αναφέρονται «εν τη παρούση μάνδρα της Παναγίας της επονομαζομένης Αρχαγγελιώτισσας», είτε δωρεές με αφιερώσεις «εις την Παναγίαν μου ό και το επίκλιον Αρχαγγελιώτησα εις τα όρια Ξάνθης».

Καμία τύχη στις πολλές προσπάθειες επαναπατρισμού των χειρογράφων

Από την αρχή της ποιμαντορίας του ο Μητροπολίτης Ξάνθης και Περιθεωρίου κ. Παντελεήμων ηγήθηκε της προσπάθειας επαναφοράς των εκκλησιαστικών κειμηλίων στα μοναστήρια της πόλης. Το 2004 υπήρξε μια έκφραση καλής θέλησης από πλευράς της βουλγαρικής κυβέρνησης μετά και από πιέσεις αρκετών επιστημόνων για ευόδωση του δίκαιου αιτήματος. Όπως δήλωνε ο Μητροπολίτης Ξάνθης στο «Ε» το 2004: «Οι διαπραγματεύσεις και οι συνεννοήσεις υπολογίζοντας στην καλή θέληση των Βουλγάρων, που έχουμε κάνει μέχρι τώρα, δεν έχουν τελεσφορήσει. Για το λόγο αυτό σκέφτομαι ότι πρέπει να ενεργήσουμε μέσω Ευρωπαϊκού δικαστηρίου και να ασκηθεί και κάποια πίεση, εν όψει του Ευρωπαϊκού προσανατολισμού της Βουλγαρίας». Παρότι τα χειρόγραφα έχουν ταυτοποιηθεί, δεν υπήρξε καμία εξέλιξη, ενώ την χρονιά εκείνη υπήρξε ευαισθητοποίηση και των τοπικών φορέων, με το τότε Νομαρχιακό συμβούλιο να εκδίδει απόφαση στήριξης της προσπάθειας μέσα από το ευρωπαϊκό δικαστήριο, ώστε τα κειμήλια να επανέλθουν στον τόπο τους και τους νόμιμους κατόχους τους. Μέχρι στιγμής η μοναδική περίπτωση επιστροφής χειρογράφου από τα κλαπέντα της περιόδου της πρώτης βουλγαρικής κατοχής, είναι το παλαιότερο πλήρες χειρόγραφο της Καινής Διαθήκης από τον 9^ο αιώνα και την Μονή Εικοσιφοινίσσης, το οποίο επέστρεψε πέρυσι στην Δράμα από την βιβλιοθήκη της Λουθηρανικής Σχολής του Σικάγου, όπου βρέθηκε μετά την κλοπή του από τους Βούλγαρους.

ΧΑΡΗΣ ΔΙΑΦΩΝΙΔΗΣ

chdiafonidis@empros.gr