Από τις εθνικές κοινότητες στις διαδικτυακές και πέρα από τον γεωγραφικό περιορισμό των πρώτων
Το τελευταίο κείμενο της σειράς για τις ανθρώπινες κοινότητες από την Αναστασία Χατζοπούλου*
Tο έθνος στο οποίο ανήκει ο καθένας μας συλλαμβάνεται με τη δύναμη του μυαλού μας ως ένα κυρίαρχο και ομοιογενές σύνολο ανθρώπων, χωρίς να υπάρχει η δυνατότητα να γνωρίσουμε όλους τους ανθρώπους που υπάρχουν σε αυτό. Έτσι, παίρνει το ρόλο του φαντασιακού.
Ένα έθνος είναι μια φαντασιακή κοινότητα επειδή νοείται πάντα σαν μια βαθιά, οριζόντια συντροφική σχέση μεταξύ των πολιτών, ανεξάρτητα από την ουσιαστική ανισότητα και την εκμετάλλευση που κυριαρχεί.
Ο Μπένεντικτ Άντερσον πιστεύει ότι ένα έθνος είναι μια κοινωνικά κατασκευασμένη κοινότητα, την οποία φαντάζονται οι άνθρωποι που αντιλαμβάνονται τους εαυτούς τους ως μέλη αυτής της ομάδας. Όλες οι κοινότητες με κάποιο ικανό μέγεθος είναι φαντασιακές, ακόμη και οι προνεωτερικές. Ένα έθνος είναι φαντασιακό επειδή «κανένα μέλος, ακόμη και του μικρότερου έθνους, δεν θα γνωρίσει ποτέ τα περισσότερα από τα υπόλοιπα μέλη, δεν θα τα συναντήσει ούτε καν θα ακούσει για αυτά, όμως ο καθένας έχει την αίσθηση του συνανήκειν». Οι φαντασιακές κοινότητες μπορούν να θεωρηθούν ως μια μορφή κοινωνικού κονστρουκτιβισμού.
Είναι αυτό το αίσθημα της αδελφότητας που δίνει τη δυνατότητα σε τόσα εκατομμύρια ανθρώπους τους δύο τελευταίους αιώνες, όχι τόσο να σκοτώνουν, όσο να είναι πρόθυμοι να δίνουν τη ζωή τους για τόσο περιορισμένες φαντασιώσεις.
Η φαντασιακή κοινότητα υπάρχει, δεν είναι απάτη. Όμως, είναι μια «κοινωνική κατασκευή» που προκύπτει από μια σειρά λαϊκών διεργασιών μέσα από τις οποίες οι κάτοικοί της μοιράζονται την εθνικότητα.
Η κοινή γλώσσα μέσω του εντύπου από τους πρώτους παράγοντες δημιουργίας κοινότητας
Η δημιουργία φαντασιακών κοινοτήτων κατέστη δυνατή λόγω του «έντυπου καπιταλισμού». Προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η κυκλοφορία, οι καπιταλιστές επιχειρηματίες τύπωναν τα βιβλία και τα μέσα ενημέρωσής τους στις λαϊκές εθνικές γλώσσες (αντί σε γλώσσες όπως τα λατινικά). Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, οι αναγνώστες που μιλούσαν διάφορες τοπικές διαλέκτους να βρεθούνε σε θέση να καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλο και έτσι προέκυψε ένας κοινός διάλογος. Τα πρώτα ευρωπαϊκά έθνη-κράτη σχηματίστηκαν θα λέγαμε, γύρω από τις «εθνικές έντυπες γλώσσες» τους.
Το έθνος αποτελεί κυρίαρχη κοινότητα επειδή στη σύγχρονη εποχή μια δυναστική μοναρχία δεν μπορεί να διεκδικήσει εξουσία πάνω σε αυτή την κοινωνία. Η ιδέα αυτή γεννήθηκε στην εποχή κατά την οποία ο Διαφωτισμός και η Γαλλική Επανάσταση κατέστρεφαν τη νομιμοποίηση του θεϊκά οργανωμένου, ιεραρχικά δυναστικού κόσμου. Κήρυτταν την Αδελφότητα, η οποία παίζει το ρόλο του κινητήριου καυσίμου και ανάβει τη σπίθα για δράση, όπως η ιδέα της «συντροφικότητας» και της «αλληλεγγύης» για μια άλλη, κομμουνιστική κοινωνία που θα στηρίζεται σε αυτές.
Ικανοί να σκοτώσουμε ή να σκοτωθούμε για άτομα της ίδιας φαντασιακής κοινότητας
Αν και ο όρος “έθνος” επινοήθηκε για να αναφερθεί ειδικά στον εθνικισμό, σήμερα χρησιμοποιείται ευρύτερα, σχεδόν ως συνώνυμο του όρου «κοινότητα συμφερόντων». Για παράδειγμα, μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε σχέση με μια κοινότητα που βασίζεται σε μια «κοσμοπολιτική» κοινότητα που ενδιαφέρεται για παγκόσμιους κινδύνους όπως οικολογικός ή οικονομικός κ.ά. Αυτή η «φαντασιακή» ιδιότητα του έθνους δημιουργεί τόσο στενούς και ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς που κάνει τους ανθρώπους ικανούς να σκοτώσουν και, κυρίως, να σκοτωθούν για αυτή την πολιτική οντότητα. Η έννοια της φαντασιακής κοινότητας παραμένει ιδιαίτερα επίκαιρη σε ένα σύγχρονο προβληματισμό περί του πώς τα έθνη-κράτη συγκροτούν και αναπροσαρμόζουν την ταυτότητά τους σε σχέση με εσωτερικές και εξωτερικές πολιτικές, όπως οι πολιτικές για τους μετανάστες και τη μετανάστευση.
Η ψηφιακή τεχνολογία και οι νέες κοινότητες που ‘’ξεπήδησαν’’ μέσα από αυτή
Ενοποιητικός παράγοντας της κοινότητας αλλά και του έθνους στις μέρες μας, αποτελεί η ψηφιακή τεχνολογία η οποία συνενώνει ανθρώπους με κοινά ενδιαφέροντα, κοινούς τρόπους ζωής και κοινούς στόχους, που απέχουν γεωγραφικά και πολιτισμικά δημιουργώντας χαρακτηριστικό παράδειγμα φαντασιακών κοινοτήτων. Με παρόμοιο τρόπο και οι διαδικτυακές κοινότητες επιτρέπουν την ύπαρξη των δικών τους ελαστικών πολιτισμικών ορίων και δημιουργούν βαθιές οριζόντιες συντροφικές σχέσεις. Οι κοινότητες αυτές υπερβαίνουν τα όρια του συμβατικού κόσμου και έχουν στόχο να νοηματοδοτήσουν τη ζωή των ανθρώπων προβάλλοντας αξίες και αντιλήψεις.
Δημιουργούνται Εικονικές Κοινότητες, δηλαδή ομάδες ανθρώπων που συμμετέχουν σε δημόσιες συζητήσεις και αναπτύσσουν σταδιακά συναισθηματικούς δεσμούς, διαμορφώνοντας δίκτυα ‘Ανθρώπινων Σχέσεων’. Οι σύγχρονες Κοινότητες που αξιοποιούν τις υπηρεσίες του Web για να επικοινωνήσουν σε έναν πραγματικό ή μη χρόνο, να συνθέσουν περιεχόμενο, να ανταλλάξουν πληροφορίες και να γνωριστούν μεταξύ τους, μετεξελίσσονται σε Κοινότητες δεύτερης γενιάς
H επικοινωνία, η ανταλλαγή πληροφοριών και η συνεργασία μεταξύ των μελών της κοινότητας είναι θέματα ζωτικής σημασίας. Ως Διαδικτυακό Κοινωνικό Δίκτυο χαρακτηρίζεται ένα κοινωνικό δίκτυο στο οποίο συμμετέχουν μέλη που ανταλλάσσουν πληροφορίες, υλικό, ιδέες και απόψεις και μπορούν να εστιάζουν σε εξειδικευμένα ή μη θέματα και ενδιαφέροντα.
Μια κοινότητα που δημιουργείται διαδικτυακά έχει ως στόχο την αλληλοενημέρωση, την αλληλοϋποστήριξη, την ανατροφοδότηση και συνακόλουθα τη βελτίωση της διδακτικής – μαθησιακής διαδικασίας και αποτελεί ένα σύγχρονο σύστημα επικοινωνίας. Οι εικονικές κοινότητες που δημιουργούνται καθιστούν την επικοινωνία άμεση και αμφίδρομη, όπου μπορεί κανείς να εκφέρει απόψεις και να σχολιάσει γεγονότα πάσης φύσεως, συμμετέχοντας σε μια δημοκρατική διαδικασία. Επίσης, ο μεγάλος όγκος πληροφοριών βρίσκεται στην ευχέρεια του καθενός πολίτη, ανεξάρτητα από την κοινωνική του καταβολή, δίνοντας το δικαίωμα για γνώση στον καθένα. Επιπλέον, οι χρήστες αποκτούν ολοένα και περισσότερο την ιδιότητα του παγκοσμίου πολίτη.
Η παγκόσμια κάλυψη με τα προηγμένα μέσα επικοινωνίας μάλλον επεκτείνει το φαντασιακό των εθνών πέρα από τα γεωγραφικά τους όρια, παρά απαξιώνει τα εθνικά όρια.
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ (e-mail: hatanas1@gmail.com)
