Η ιστορία της Αποκριάς

Ετυμολογία αλλά και προέλευση των εθίμων της ιδιαίτερης αυτής περιόδου του χρόνου από τα αρχαία χρόνια μέχρι σήμερα

Της Αναστασίας Χατζοπούλου*

O όρος «Απόκρεω» εμφανίσθηκε στους πρωτοβυζαντινούς χρόνους. Από τον 6^ο μ.Χ. αιώνα αναφέρεται στη νηστεία του «Πάσχα Αποκρεωσίμου», καθώς δύο Κυριακές πριν την Καθαρή Δευτέρα ξεκινά η αποχή από το κρέας. Η Κυριακή της Απόκρεω αναφέρεται τον 8^ο αιώνα μ.Χ. με υπαινιγμούς στους κατηχητικούς λόγους του Θεόδωρου του Στουδίτου, ως μέρα για διασκεδάσεις, χορούς και τραγούδια. Γίνονται αναφορές σε μεταμφιέσεις αντρών σε γυναίκες και το αντίστροφο, με παράλληλη διεξαγωγή παιχνιδιών, καυστικών και σκωπτικών σχολίων. Τον 4^ο αιώνα, ο Αστέριος Αμαθείας αναφέρει μεταμφιέσεις στρατιωτών, που έχουν σκοπό να διασύρουν τους αξιωματικούς τους. Παρά τις όποιες απαγορεύσεις, από στρατό και εκκλησία, οι μεταμφιέσεις συνεχίζονται. Μάλιστα το 10^ο αιώνα, ο Κακουλές (1955, σελ.155-157) αναφέρει πως κληρικοί μέσα στην εκκλησία μεταμφιέζονται σε ζώα.

Οι Απόκριες κατά τη βυζαντινή εποχή, από ένα σημείο και ύστερα, ταυτίζονται με ορισμένες βακχικές γιορτές για να καταλήξουν τον 13^ο αιώνα να γίνουν η κατεξοχήν βακχική εορτή ή μάλλον πομπή. Κατά την περίοδο του Τριωδίου, υπάρχουν περιγραφές των Αποκριών που διαρκούν τρεις εβδομάδες και συνοδεύονται από τη μεταμφίεση, τις ερασιτεχνικές λαϊκές θεατρικές παραστάσεις στις πλατείες, το χορό με τα χτυπήματα της γης με τα πόδια, το φαγοπότι και το άφθονο κρασί, καθώς και το άναμμα των φωτιών. Κατά τη διάρκεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, οι σκλαβωμένοι Έλληνες έβρισκαν πάντα μία αφορμή για να θυμηθούν και να ξαναζωντανέψουν την Ιστορία τους. Μια καλή πρόφαση ήταν η Αποκριά, ώστε να συγκαλύψουν την τήρηση των παραδόσεων και ταυτόχρονα να μην προκαλέσουν την απαγόρευση του Διοικητή της Περιφέρειας.

Ετυμολογία της λέξης “καρναβάλι”

Η λέξη καρναβάλι, κατά την ερμηνεία του Χριστιανισμού, προέρχεται από τη λατινική λέξη carne (κρέας) και vale (γεια σου) ή carne και levare (αίρω, σηκώνω) ή carne και leyalem (αποχή) που σημαίνουν παύση της κρεοφαγίας. Κάποιοι μελετητές θεωρούν πως η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική γιορτή των Σπαρτιατών, τα Κάρνεια, που ήταν αφιερωμένη στο Θεό Κάρνειο Απόλλωνα και εννοιολογικά σχετίζεται με τον χοροπηδηχτό χορό των Σατύρων που είναι μεταμφιεσμένοι ως τράγοι. Κάρνος, κατά τον λεξικογράφο Ησύχιο, είναι το βόσκημα που βαλλίζει, δηλαδή χοροπηδά. Μια άλλη ετυμολογία πιθανόν να είναι από τις λατινικές λέξεις «carrus navalis», που σημαίνει ναυτικό αμαξίδιο, επειδή ο Θεός Διόνυσος στις γιορτές ερχόταν με τροχοφόρο καράβι.

Τα αρχαία Ανθεστήρια σχετίζονται περισσότερο με τη συνέχεια της παράδοσης του καρναβαλιού. Ήταν μια ετήσια γιορτή προς τιμήν του Λιμναίου Διονύσου και του Xθόνιου Eρμή για την αναγέννηση της φύσης, ήταν όμως και γιορτή των νεκρών και γινόταν κατά τον μήνα Aνθεστηριώνα (τέλος Φεβρουαρίου–αρχές Μαρτίου) επί τρεις ημέρες. Την πρώτη μέρα, που λεγόταν Πιθοίγια, άνοιγαν τους πίθους με το νέο κρασί της χρονιάς και έκαναν σπονδές έξω από το κλειστό ιερό του θεού πίνοντας, χορεύοντας, τραγουδώντας και ευχαριστώντας το θεό. Η μέρα ήταν τόσο γιορτινή που επέτρεπαν και στους δούλους να συμμετέχουν και να πίνουν μαζί τους. Το άφθονο κρασί αποτελεί το βασικό συντελεστή για το γκρέμισμα των εσωτερικών και εξωτερικών φραγμών και τη δημιουργία κλίματος άκρατης ευθυμίας. Αυτό με τη σειρά του οδηγεί σε άσεμνες χειρονομίες, βωμολοχίες, συμβολισμούς των σεξουαλικών οργάνων που τα συνοδεύουν τραγούδια και σκοποί, ώστε να δημιουργείται ένα παραλήρημα. Η διάχυτη σεξουαλικότητα δεν στοχεύει στην ατομική εγωκεντρική επιθυμία, αλλά αποτελεί άντληση δύναμης με σκοπό την αναζωογόνηση της ομάδας, ώστε να προκαλείται γέλιο και ζωηρή διάθεση για χορό και τραγούδι.

Πομπική είσοδος του Διόνυσου σε άρμα, σαν το σημερινό καρναβάλι

Τη δεύτερη μέρα, που λεγόταν Χόες, η έναρξη της γιορτής γινόταν με την πομπική είσοδο του Διονύσου στην πόλη πάνω σε καράβι με τροχούς-κάτι σαν το σύγχρονο άρμα της καρναβαλικής παρέλασης. Πάνω στο καράβι υπήρχαν μεταμφιεσμένοι Σάτυροι που φορούσαν πήλινα προσωπεία (μάσκες) και δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπό τους με την τρυγία (κατακάθι του κρασιού), στεφανώνονταν με κισσό, το αειθαλές ιερό φυτό του Διόνυσου, και πείραζαν τον κόσμο με τις βωμολοχίες τους, ερωτοτροπούσαν και σκανδάλιζαν δημιουργώντας κέφι, χαρά και κωμική διάθεση.

Οι Σάτυροι, που έμοιαζαν με τράγους, χοροπηδούσαν γύρω από το τροχοφόρο καράβι του Διονύσου χτυπώντας την γη με τα πόδια τους και κρατώντας στα χέρια τους φαλλούς. Στη συνέχεια γινόταν ο «ιερός γάμος» του θεού με τη σύζυγο του άρχοντος βασιλέως, την βασίλινα (η βασίλισσα του καρναβαλιού). Παράλληλα γίνονταν αγώνες οινοποσίας, ενώ το απόγευμα συνηθίζονταν στους δρόμους «αι εκ των αμαξών λοιδορίαι», δηλαδή τα αστεία πειράγματα εναντίον των διαβατών. Το καρναβάλι που γίνεται σήμερα στον Τύρναβο της Λάρισας και ονομάζεται Μπουρανί έχει πολλές ομοιότητες με τη διονυσιακή αυτή γιορτή.

Τα πολυσπόρια των Ανθεστηρίων και τα κόλλυβα του Ψυχοσάββατου

Την τρίτη μέρα των Ανθεστηρίων, που λεγόταν Χύτροι, μαγείρευαν τα πολυσπόρια (κόλλυβα), που τα αφιέρωναν στον χθόνιο Eρμή, τον ψυχοπομπό. Η παράδοση που εξηγεί την πανσπερμία είναι πως όσοι σώθηκαν από τον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα, μαγείρεψαν «χύτραν πανσπερμίας». Την ημέρα αυτή πίστευαν ότι οι ψυχές ξαναγύριζαν στον επάνω κόσμο και βρίσκονταν αόρατες ανάμεσα στους ζωντανούς. Δεν είναι τυχαίος ο παραλληλισμός με το Ψυχοσάββατο του χριστιανισμού.

Είναι γνωστό ότι διάφορες αποκριάτικες εκδηλώσεις που γίνονται αυτή την εποχή σε πολλά μέρη σχετίζονται με πανάρχαια θρησκευτικά δρώμενα που ανάγονται στην αρχαιότητα. Από τις γιορτές της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας όπως π.χ. τα Σατουρνάλια, τα Βακχανάλια, τα Λουπερκάλια, οι Καλένδες, αρκετές είναι που παρουσιάζουν ομοιότητες με σύγχρονες αποκριάτικες εκδηλώσεις.

Ο Ιερός Γάμος στην Κέρκυρα, τα Αναστενάρια στη Δράμα και τις Σέρρες, οι Μωμόγεροι των Ποντίων, η δίκη του Καδή στο Λιτόχωρο, οι κουδουνάτοι στη Νάξο, ο γέρος κι η κορέλα στη Σκύρο, ο βλάχικος γάμος στη Θήβα, ο καλόγερος στις Σέρρες, ο Μπέης στο Διδυμότειχο, η χάσκα στα Γρεβενά κ.ά. είναι ορισμένες από αυτές.

Τα έθιμα αυτά επέζησαν επειδή είναι βαθιά ριζωμένα στην ανθρώπινη φύση. Πρόκειται για γιορτές που αρχικά αποσκοπούσαν στη διαιώνιση της ίδιας της ζωής και παράλληλα αποτελούσαν ζωογόνες ψυχαγωγικές δυνάμεις.

* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ