Η πορεία από την ομοιογενή και αυτάρκη Κοινότητα στις σύγχρονες αστικές κοινωνίες
Η Κοινότητα, ως θεσμός, προϋπήρξε του Κράτους και άσκησε απαραίτητες και στερεότυπες λειτουργίες που επιβάλλει η ομαδική ζωή. Η γλώσσα, η θρησκεία, το έθνος, διαμορφώθηκαν μέσα από την εξέλιξη και τον πολλαπλασιασμό της. Η Κοινότητα αποτελεί το βίωμα των εργαζόμενων ανθρώπων και διαμορφώνεται από τις μεταξύ τους σχέσεις, ενώ οι καταστάσεις γεννιούνται αυθόρμητα και αυτόνομα, δίχως να γνωρίζει κανείς ή να διεκδικεί την πατρότητά τους. Συνεπώς, η Κοινότητα εκτός από τα εμφανή χαρακτηριστικά της διακριτότητάς της εμφανίζει ομοιογένεια στα μέλη της, με δραστηριότητες και νοοτροπίες που αντιπροσωπεύουν το σύνολο. Η Κοινότητα έχει στόχο της να παρέχει τα απαραίτητα στα μέλη της για όλες τις δραστηριότητες και τις ανάγκες τους και καλύπτει τις ελλείψεις και τις αδυναμίες των «μη εχόντων», παρέχοντας εγγυήσεις για κοινωνική σταθερότητα και ασφάλεια των μελών.
Ο Κοινοτισμός αναπτύχθηκε στις πόλεις-κράτη της ελληνικής κλασικής εποχής μέσα από θεσμούς που έχουν δημιουργηθεί από τους ίδιους τους πολίτες, ως ενεργά υποκείμενα και λειτούργησε με την κατά δήμο, κατά περιφέρεια και κατά κράτος καθολική λήψη αποφάσεων (κοινοτικές πολιτικοοικονομικές δομές και αρχές, δημοψηφίσματα και συνελεύσεις). Πρόκειται δηλαδή για τη μόνη ιστορικά εκδοχή εφαρμοσμένης άμεσης δημοκρατίας.
Στα ελληνιστικά και ρωμαϊκά χρόνια έχασε σε μεγάλο βαθμό την πρότερη δημοκρατική της διάσταση. Στη μέση και ύστερη βυζαντινή περίοδο ο αμεσοδημοκρατικός κοινοτικός τρόπος οργάνωσης λειτουργεί μόνο σε πολύ μικρή κλίμακα, ενώ κυριαρχεί μια δεσποτικού τύπου αυτοκρατορική εξουσία. Την περίοδο της τουρκοκρατίας ο κοινοτικός τρόπος αρχίζει να ακμάζει πάλι μέσα από τις οργανωμένες κοινότητες και σε πολλές περιοχές φθάνει στο απόγειό της.
Η Κοινότητα διατηρήθηκε και μέσα στους κόλπους του νεοσύστατου ελληνικού Κράτους, όπως μαρτυρούν τα παραδείγματα των Κοινοτήτων των τσελιγκάτων των Σαρακατσάνων, των Βλάχων, των Ζαγοροχωρίων κ.ά. Ο πρωθυπουργός Ι. Καποδίστριας, με σκοπό την καλύτερη οργάνωση και διοίκηση του κράτους σχεδίασε τη διαίρεσή του σε διοικητικές περιφέρειες. Το συγκεντρωτικό μοντέλο το οποίο προέκρινε, που στη συνέχεια σφραγίστηκε και από τον Όθωνα, οδήγησε σταδιακά στην απολυταρχία του κρατικού ελέγχου πάνω στις κοινοτικές μονάδες και στη βαθμιαία αποδόμησή τους. Το 1934, με τη θέσπιση του νόμου περί Δήμων και Κοινοτήτων, αντικαταστάθηκε το κοινοτικό σύστημα από πελατειακές σχέσεις που καλλιέργησαν την ιδιοτέλεια και τις προσωπικές φιλοδοξίες.
Στη δεκαετία του 1960, στο πλαίσιο του έθνους-κράτους, με την ενσωμάτωση των παραδοσιακών κοινοτήτων στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, ο χωρικός μετατρέπεται σε αγρότη. Αυτός ασχολείται αποκλειστικά με τον πρωτογενή τομέα, με αποτέλεσμα την εξάρτησή του από τον κρατικό μηχανισμό και την υπαγωγή του σε ένα συγκεντρωτικό σύστημα αυτοδιοίκησης, ενώ απουσιάζει ο δευτερογενής τομέας, γεγονός που καθιστά τις αγροτικές Κοινότητες μη αυτάρκεις. Έτσι, με βάση μια γραμμική λογική, οι κοινωνίες κατατάχθηκαν από τη μία σε αγροτικές, που ταυτίζονταν με την Κοινότητα και από την άλλη σε αστικές, όπου κυριαρχούσαν οι απρόσωπες σχέσεις, ο εγωισμός και η ανάπτυξη του ατομικού παράγοντα σε βάρος του συλλογικού. Ο διαχωρισμός αυτός, σε δύο διαμετρικά αντίθετους τύπους κοινωνικών συστημάτων μεταβάλλει το κοινωνικό status, οδηγώντας σε όρους αποσύνθεσης και διχοτόμησης της ίδιας της κοινωνίας.
Η διάλυση του Κοινοτισμού
Η Κοινότητα, ως μια ιστορική κατηγορία που λειτουργεί μέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο, δεν μένει ανεπηρέαστη από την ανάπτυξη της βιομηχανίας και την αστυφιλία. Η μετακίνηση μεγάλων όγκων πληθυσμών στα μεγάλα αστικοβιομηχανικά κέντρα εμφανίζει σοβαρές συνέπειες στην υπόσταση των παραδοσιακών της μηχανισμών, οδηγούμενη σε μια πορεία αποσύνθεσης και αποδυνάμωσης. Καθώς καταρρέει ο θεσμός της πολυπυρηνικής οικογένειας, ο κοινωνικός ιστός πάνω στον οποίο στηρίχθηκε η λειτουργία τής Κοινότητας αποσυντίθεται, με συνέπεια να ατονήσουν οι σχέσεις συγγένειας -απαραίτητο στοιχείο ύπαρξης της Κοινότητας. Έτσι η Κοινότητα παρακμάζει πληθυσμιακά.
Ακολούθως, η άμεση εξάρτηση του αγροτικού πληθυσμού από τα αστικά κέντρα και τις μορφές εξουσίας προκαλεί κοινωνική και πολιτισμική αποδυνάμωση. Οι σύγχρονες κοινωνίες στο όνομα της προόδου και της εξέλιξης έρχονται σε ρήξη με το παρελθόν και εξαλείφουν παραδοσιακές έννοιες που κυριαρχούσαν ως τότε, όπως οικογένεια και καταγωγή, αντικαθιστώντας τες με τους όρους του λειτουργισμού και του δομολειτουργισμού. Έτσι, διαμορφώνεται ένα νέο πλαίσιο ανθρωπολογικής μελέτης, με νέες έννοιες, όπως λειτουργίες και κοινωνικός οργανισμός, όπου το νόημα αναζητείται όχι στην καταγωγή αλλά στη λειτουργία ενός συστήματος.
Η διάλυση του Κοινοτισμού στη σύγχρονη εποχή οδήγησε στη διάβρωση των κοινωνικών αξιών και στη μεταμόρφωση του ανθρώπου σε υλιστή, ατομιστή και με προσωπικές φιλοδοξίες σε βάρος του συνόλου, γεγονός που δεν υφίστατο στο κοινοτικό σύστημα αξιών.
Οι δύο κάθετες διοικητικές μεταρρυθμίσεις στο πλαίσιο της συγκεντρωτικής πολιτικής που επιβλήθηκαν με πρόσχημα τη δημοσιονομική ελάφρυνση, δηλαδή τα σύγχρονα σχέδια Καλλικράτης και Καποδίστριας, ισοπέδωσαν την τοπική αυτοδιοίκηση και υπήρξαν οι ταφόπλακες των Κοινοτήτων.
Συνεχίζεται…
Προτεινόμενη Βιβλιογραφία
– Βαρβούνης Μ. Γ. – Σέργης Μ. Γ. (επιμ.), Ελληνική Λαογραφία: Ιστορία, Έννοιες, Μέθοδοι, Θεματικές
– Γιανναράς Χρήστος, Το πραγματικό και το φαντασιώδες στην Πολιτική Οικονομία
– Δαλκαβούκης, Βασίλης, Ηπειρωτικά Χρονικά, 38 (2004).
– Ζαϊμάκης Γιάννης, Κοινοτική εργασία και τοπικές κοινωνίες. Ανάπτυξη, Συλλογική δράση, Πολυπολιτισμικότητα
– Καραβίδας Κωνσταντίνος, Αγροτικά
– Καστοριάδης Κορνήλιος, Η Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας
– Λιάτα Ε., «Οι κοινότητες. Ένας θεσμός με πολλές όψεις»
– Νιτσιάκος Βασίλης, Παραδοσιακές κοινωνικές δομές
– Πενταρίτσας Παναγιώτης, Η Επανάσταση της Αυτάρκειας
Αναστασία Χατζοπούλου
* Η Αναστασία Χατζοπούλου έχει σπουδάσει συντήρηση Αρχαιοτήτων και Ιστορία και Ελληνικό Πολιτισμό στο ΕΑΠ
