Η ζωή και η δράση του Θρακιώτη ‘’άρχοντα’’ που μεγάλωσε στην Γενισέα και τα αρχοντικά του ακόμη κοσμούν την Ξάνθη
Ψηλάφηση των ιστορικών ιχνών που άφησε η ζωή του, από τον Ξανθιώτη ιστοριοδίφη Μανώλη Χούμα
Ο κ. Μανώλης Χούμας, Ξανθιώτης που κατοικεί στην Θεσσαλονίκη από ικανών χρόνων, έχει απασχολήσει και άλλες φορές το «Ε» με τις όμορφες ιστορίες που ανακαλύπτει και ανασυνθέτει μέσα από συγγράμματα και αρχεία, αλλά και από την μνήμη τόσο του ίδιου όσο και μέσα από μαρτυρίες παλιότερων συμπολιτών μας. Αυτή την φορά φιλοτέχνησε ένα κείμενο με όλα τα γνωστά ιστορικά στοιχεία για τον μεγάλο καπνέμπορο και ευεργέτη της Ξάνθης, Παναγιώτη Στάλιο.
Παναγιώτης Στάλιος
Ιστορικές πηγές αναφέρουν ότι γεννήθηκε το 1812 στη Στενήμαχο –σημερινό Ασένοβγκραντ– της Θράκης, αλλά υπάρχουν και πηγές που μας πληροφορούν ότι γεννήθηκε στην Ξάνθη. Η ημερομηνία θανάτου του δεν μας είναι γνωστή με ακρίβεια. Η τελευταία φορά που αναγράφεται ότι συμμετείχε σε συνεδρίαση της Δημογεροντίας της ελληνορθόδοξης κοινότητας Ξάνθης είναι στη ΙΣΤ΄ της 22ας Σεπτεμβρίου του 1893. Έκτοτε το όνομά του δεν το βλέπουμε στις συνεδριάσεις παρά μόνο μνημονεύεται για πρώτη φορά, ως αοίδιμος ευεργέτης, από το Μητροπολίτη Ξάνθης και Καβάλας Ιωακείμ Σγουρό, στην ΚΑ΄ συνεδρίαση της 4ης Σεπτεμβρίου του 1894. Σ’ αυτό το χρονικό διάστημα έχει πεθάνει, λοιπόν, ο μέγιστος καπνέμπορος και μεγάλος ευεργέτης της πόλης. Σύζυγός του ήταν η Φωτεινή το γένος Λαλάγκα και απέκτησε μαζί της ένα γιο και τρεις κόρες.
Από την Γενισέα στην Κωνσταντινούπολη και στην Δρέσδη
Μεγάλωσε στη Γενισέα -Γενιτζές-, άρχισε την εμπορική καπνική του δραστηριότητα γύρω στο 1840 στη Ξάνθη και στη συνέχεια μεγαλούργησε επιχειρηματικά στην Κωνσταντινούπολη και στη Δρέσδη. Από την καπνεμπορία πέρασε στην καπνοβιομηχανία και στις αρχές της δεκαετίας του 1870 ίδρυσε στην Πόλη ένα από τα μεγαλύτερα καπνεργοστάσια. Χρησιμοποιούσε αποκλειστικά τον πασίγνωστο διεθνώς για την ποιότητά του “Yenidje Tobacco” και στη Γενισέα διέθετε ιδιόκτητες εκτάσεις καλλιέργειας καπνού. Το καπνεργοστάσιό του, που ήταν στην περιοχή του Γαλατά, λειτούργησε με τρεις διαφορετικές επωνυμίες, η πρώτη με τίτλο “Π.Στάλιος & Σια”, η δεύτερη “Π.Στάλιος – Αφοι Κ.Κ. Σταλίδη & Σια” και η τρίτη “Π.Στάλιος – Αφοι Σωσσίδη και Σία”. Στις καπνικές του επιχειρήσεις εντάχτηκε και ο Θεόδωρος Ζαλάχας (έτερος Ξανθιώτης ευεργέτης), που είχε παντρευτεί τη κόρη του Αικατερίνη.
Αρχοντικές κατοικίες που δεσπόζουν μέχρι και σήμερα
Η κατοικία του στην Κωνσταντινούπολη ήταν στη Χαλκηδόνα -Καντίκιοϊ- και στη Ξάνθη τα δυο του αρχοντόσπιτα ήταν και είναι στην αρχή της οδού Βενιζέλου (πρώην Χρύσης) στον Κάτω Μαχαλά ή Συνοικία των Ενωμένων Εκκλησιών (Αη Γιώργης και Αη Βλάσης) ή Συνοικία των Καπνεμπόρων, όπως επικράτησε ν’ αποκαλείται στις αρχές του εικοστού αιώνα η περιοχή. Το νεοκλασσικό αρχοντόσπιτό του, της νότιας πλευράς της Βενιζέλου, χτίστηκε γύρω στο 1880 με στοιχεία νεοαναγεννησιακά και με πολλές επιρροές εκλεκτικισμού, κατά πάσα πιθανότητα από μπουλούκι κουδαραίων Ηπειρωτών μαστόρων. Σήμερα το χρησιμοποιεί ο Ερυθρός Σταυρός, αφού προηγουμένως πέρασαν απ’ αυτό ο Ανάργυρος Σιγάλας, η Βουλγάρικη Κομαντατούρα και η Τράπεζα της Ελλάδας. Το δεύτερο αρχοντόσπιτό του με το καμπυλόσχημο αέτωμα, της βόρειας πλευράς της Βενιζέλου, χτίστηκε την ίδια περίπου εποχή ή λίγο αργότερα από μπουλούκι μάλλον Θρακιωτών δουλγέρηδων, αφού τ’ αρχιτεκτονικά του στοιχεία μας παραπέμπουν σε ανάλογες κατοικίες της Βόρειας Θράκης. Οι παλιοί κάτοικοι θα το θυμούνται σαν “ποτοποιία Σαμουρίδη”.
Ευεργέτης με πλούσιο έργο και αγάπη για τον πολιτισμό και την παιδεία
Το έργο της ευεργεσίας του προς τη Ξάνθη είναι πλούσιο και συμπεριλαμβάνει, εκτός από την ενασχόλησή του στην Δημογεροντία και στην Εφορεία των Σχολών, δωρεές σε αγαθοεργά Σωματεία Ελέους και Φιλανθρωπίας, σε ταμεία Σχολών, σε ορφανά, κατασκευή δημόσιων κρηνών κ.ά. Την αγάπη του προς τα γράμματα και την μόρφωση των ελληνοπαίδων έδειξε έμπρακτα με την ανέγερση του Νηπιαγωγείου στη Συνοικία της Μητρόπολης. Το έχτισε το 1881 στο χώρο του Ματσίνειου Διδακτηρίου, δηλαδή της Ελληνικής Σχολής και του Παρθεναγωγείου. Στο υπέρθυρο της εισόδου στον αύλειο χώρο του, υπάρχει ακόμη η εντοιχισμένη πλάκα με εσώγλυφη αφιερωματική γραφή. Με κληροδότημα που άφησε στη διαθήκη του κάλυψε οικονομικά αυτό, εξασφαλίζοντας έτσι την απρόσκοπτη λειτουργία του στο διηνεκές. Το κτήριο του Στάλειου Νηπιαγωγείου, που ευτυχώς υπάρχει ακόμη, εντάχτηκε μετέπειτα στο Γυμνάσιο Ξάνθης, όταν η αύξηση του αριθμού των γυμνασιοπαίδων κατέστησε επιτακτική την ανάγκη της ενσωμάτωσής του σ’ αυτό. Στη διαθήκη που συνέταξε στις 25/1/1877 κληροδοτεί χρηματικά ποσά σε χρυσές οθωμανικές λίρες στις Σχολές, στις Μονές και στον μητροπολίτη Ξάνθης, ο οποίος παραιτήθηκε της αποδοχής υπέρ των Σχολών (ήταν ο εξέχων ιεράρχης Ιωακείμ Σγουρός). Όπως είναι γνωστό, στην εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας, η Εκκλησία είχε την εποπτεία της μόρφωσης των ελληνοπαίδων. Ο χώρος των νεκροταφείων της πόλης είναι μια από τις πολλές δωρεές του Παναγιώτη Στάλιου προς τη Ξάνθη, η οποία ευτύχησε να έχει στους κόλπους της ευεργέτες και φιλάνθρωπους αυτού του μεγέθους.
Τα βιογραφικά και πληροφοριακά στοιχεία για τον Παναγιώτη Στάλιο είναι ελάχιστα, αφού οι δύο βουλγαρικές κατοχές εξαφάνισαν τα ελληνικά γραπτά τα σχετικά με την ιστορική διαδρομή του τόπου και των ανθρώπων, που με τα έργα τους τίμησαν τη γενέτειρά τους.
Την σπάνια και εντυπωσιακή λιθογραφημένη ρεκλάμα του καπνεργοστασίου του Παναγιώτη Στάλιου επιμελήθηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1870 οι Γενοβέζοι αδελφοί Αρμανίνο. Αυτή είναι δημοσιευμένη στο βιβλίο του Μάνου Χαριτάτου “Η ιστορία του ελληνικού τσιγάρου” και αναδημοσιευμένη σε βιβλία του αξέχαστου Θωμά Εξάρχου. Αναφέρω αλφαβητικά τις πηγές που χρησιμοποίησα για να συντάξω το κείμενό μου: Πέτρος Α. Γεωργαντζής, «Πρακτικά Δημογεροντίας», Θωμάς Εξάρχου, Στέφανος Ιωαννίδης, Δημήτρης Α. Μαυρίδης, Μάνος Χαριτάτος κ.ά.
Επιμέλεια: Χάρης Διαφωνίδης
