Τα χριστουγεννιάτικα κάλαντα από μικρούς και μεγάλους μας βάζουν στο κλίμα της εορτής
Παραδοσιακά κάλαντα από διάφορες περιοχές που έχουν πλέον ατονήσει
Τα κάλαντα αποτελούν ένα ‘’σήμα κατατεθέν’’ των μεγάλων γιορτών και είναι ιδιαίτερα αγαπητά στα παιδιά, που προσβλέπουν στο φιλοδώρημα που τους επιφυλάσσεται. Η θεματική τους είναι άμεσα συνδεδεμένη με την θρησκευτική φύση των εορτών στις οποίες αναφέρονται, γι’ αυτό και λέμε ότι ψάλλονται, και όχι ότι τραγουδιούνται, στις παραμονές των μεγάλων εορτών Χριστουγέννων, Πρωτοχρονιάς και Θεοφανείων. Αποτελούν δημοτικά ευχετικά και εγκωμιαστικά τραγούδια που ψάλλονται εθιμικά με την συνοδεία οργάνων όπως το πολύ γνωστό τρίγωνο, το λαούτο, το νταούλι, η τσαμπούνα, η φλογέρα, η λύρα κ.ά. Οι τραγουδιστές – οργανοπαίκτες των καλάντων ονομάζονται ‘’καλαντιστές’’. Τα κάλαντα, που προήλθαν από τις βυζαντινές Καλένδες, ανάγονται στο γνωστό έθιμο των αρχαίων Ελλήνων της Ειρεσιώνης. Ψάλλονται κυρίως από παιδιά αλλά και από ώριμους άνδρες, είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες που περιέρχονται οικίες, καταστήματα, δημόσιους χώρους με τη συνοδεία του σιδερένιου τριγώνου αλλά ενίοτε και άλλων μουσικών οργάνων. Κύριος σκοπός των τραγουδιών αυτών είναι, μετά τις αποδιδόμενες ευχές τα ‘’Χρόνια Πολλά’’, το φιλοδώρημα είτε σε χρήματα (σήμερα) είτε σε προϊόντα (παλαιότερα).
Παραδοσιακά και σύγχρονα κάλαντα
Τα κάλαντα ξεκινούν κυρίως με χαιρετισμό, στη συνέχεια αναγγέλλουν την μεγάλη χριστιανική εορτή που φθάνει και καταλήγουν σε ευχές προς τον οικοδεσπότη. Χαρακτηριστικό σημείο είναι η γλώσσα στην οποία αυτά ψάλλονται, στη καθαρεύουσα, δηλώνοντας την άμεση καταγωγή τους από τους Βυζαντινούς χρόνους. Ο μεγάλος αριθμός των διαφόρων παραλλαγών οδήγησε στην διάκρισή τους σε εθνικά ή αστικά και στα τοπικά ή παραδοσιακά (κατά περιοχή). Σήμερα εκτός των παραπάνω έχουν εισαχθεί και διάφορα αγγλοσαξωνικά χριστουγεννιάτικα τραγούδια, μερικά εκ των οποίων έχουν μεταγλωττιστεί στην ελληνική και τείνουν να υπερκαλύψουν τα παραδοσιακά. Σήμερα έχει επέλθει μια ομογενοποίηση και είναι κυρίως σε χρήση μία σύντομη εκδοχή, η οποία παρατίθεται:
Καλήν ημέραν άρχοντες, αν είναι ορισμός σας,
Χριστού την θείαν Γέννησιν να πω στ’ αρχοντικό σας.
Χριστός γεννάται σήμερον εν Βηθλεέμ τη πόλει.
Οι ουρανοί αγάλλονται χαίρει η κτήσις όλη.
Εν τω σπηλαίω τίκτεται εν φάτνη των αλόγων
ο Βασιλεύς των ουρανών και Ποιητής των όλων.
Τα κάλαντα τελειώνουν συνήθως με την ευχή ‘’και του χρόνου’’ την οποία ακολουθεί το φιλοδώρημα. Πολλές φορές όταν δεν υπήρχε φιλοδώρημα ή ήταν ευτελές τα παιδιά συνέχιζαν με πολύ δυνατή φωνή έξω από την οικία δίστιχα σκωπτικά, επαναλαμβανόμενα: «Αφέντη μου στη κάπα σου χίλιες χιλιάδες ψείρες, άλλες γεννούν, άλλες κλωσούν κι άλλες αυγά μαζώνουν».
Τα κάλαντα στην Θράκη
Η Θράκη μπορεί να καυχάται ότι κατέχει την πρωτιά με ένα μεγάλο αριθμό χριστουγεννιάτικων τραγουδιών και καλάντων. Είναι χαρακτηριστικό ότι μόνο στη Μάνη, ένα χωριό της επαρχίας Διδυμοτείχου, έχουν καταγραφεί 47 χριστουγεννιάτικα τραγούδια. Τα παιδιά έβγαιναν στους δρόμους κρατώντας χοντρά ξύλα, τις λεγόμενες «τσουμάκες» και πήγαιναν από σπίτι σε σπίτι και χτυπούσαν τις πόρτες. Οι βέργες αυτές συμβόλιζαν τα ραβδιά των ποιμένων της Γέννησης και αποτελούσαν τα προστατευτικά τους μέσα από τις επιθέσεις των σκυλιών. Σχεδόν σε όλα τα χωριά της Θράκης τα μικρότερα παιδιά έψαλαν από τις πρώτες πρωινές ώρες της παραμονής μέχρι το μεσημέρι και από εκεί και πέρα το λόγο είχαν οι παρέες των μεγάλων παιδιών, των παλικαριών, που τραγουδούσαν τα χριστουγεννιάτικα τραγούδια τους από το βράδυ της παραμονής, όλη τη νύχτα μέχρι και ολόκληρη την πρώτη μέρα των Χριστουγέννων. Τα θρακιώτικα κάλαντα με την ποιητική τους ομορφιά αποτελούν άξια στολίδια της νεοελληνικής λαϊκής μούσας σε όλο το πανελλήνιο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η παρακάτω εκδοχή:
Σαράντα μέρες, σαράντα νύχτες η Παναγιά μας κοιλοπονούσε
κοιλοπονούσε, παρακαλούσε, τους Αρχαγγέλους, τους Ιεράρχες.
“Σεις Αρχαγγέλοι και Ιεράρχες να ‘πα να φέρτε μύρο και μόσχο”.
Κι οι Αρχαγγέλοι για μύρο πάνε κι οι ιεράρχες για μόσχο τρέχουν.
Κι ώσπου να πάνε κι ώσπου να έρθουν, η Παναγιά μας ξελευθερώθη.
Χριστός γεννιέται, χαρά στον κόσμο, χαρά στον κόσμο, στα παλικάρια.
Ποντιακά κάλαντα
Ο πλούτος των αποχρώσεων και διαφοροποιήσεων των ελληνικών εθίμων αποτυπώνεται και με τα Ποντιακά κάλαντα, που αποτελούν ακόμη ένα αποδεικτικό στοιχείο της διάσωσης πολλών Βυζαντινών εθίμων από τους Πόντιους. Τα Ποντιακά Κάλαντα συνοδεύονταν από την πατροπαράδοτη ποντιακή λύρα και τα έψελναν μικροί και μεγάλοι, χωρισμένοι σε μικρές ομάδες. Οι ‘’καλαντάδες’’ εκτός από τη συνοδεία της λύρας, φρόντιζαν να φέρνουν μαζί τους και ένα στολισμένο καράβι, φτιαγμένο από χαρτόνι και λεπτό σανίδι για να εντυπωσιάσουν τους νοικοκυραίους. Συνήθως φώτιζαν τα καραβάκια τους με κεριά, ενώ κάθε ομάδα προσπαθούσε να φτιάξει το πιο όμορφο και φανταχτερά στολισμένο, εν είδει συναγωνισμού. Τα ποντιακά κάλαντα των Χριστουγέννων, που είναι και τα πιο διαδεδομένα, περιέχουν όλη τη ζωή του Θεανθρώπου, από τη στιγμή της Γέννησης του, μέχρι τη στιγμή της Σύλληψης του, χωρίς όμως να προχωρούν και στη Θανάτωση του, γεγονός που θα ερχόταν σε αντίθεση με το χαρμόσυνο γεγονός των Χριστουγέννων.
Χριστός γεννέθεν χαράν σον κόσμον
χα! καλή ώρα, καλή σ΄ μέρα
χα! καλόν παιδίν οψέ γεννέθεν
οψέ γεννέθεν ουρανοστάθεν
τον εγέννεσεν η Παναγία
τον ενέστεσεν αε παρθένος
Εκαβάλκεψεν χρυσόν πουλάρι
κι εκατήβεν σο στραυροδρόμι
σταυροδρόμι και μυροδρόμι.
Ερπαξάν ατόν οι χιλ’ Εβραίοι
Χιλ’ Εβραίοι και μύρι Εβραίοι.
Οι νοικοκυραίοι ανάλογα με την περιοχή, έδιναν στους καλαντάρηδες φρούτα, ξηρούς καρπούς (καρύδια, φουντούκια, σταφίδες), αλλά ακόμη κι αυγά, βούτυρο, καβουρμά και πληγούρι, ενώ σε περιοχές που δεν είχε πολλά οπωροφόρα, τα δώρα ήταν χαρούπια (ξυλοκέρατα) και μερικές δεκάρες.
Βυζαντινά κάλαντα
Τα τελευταία χρόνια διάφοροι πολιτιστικοί κυρίως σύλλογοι αναβιώνουν παλιά έθιμα και φέρνουν στο φως τραγούδια που έχουν ξεχαστεί. Αναφορικά με τα κάλαντα, έχουν ηχογραφηθεί τα πολύ ιδιαίτερα ‘’βυζαντινά’’ κάλαντα, τα οποία περιγράφουν με θεολογικό ύφος το γεγονός της Γέννησης και είναι γραμμένα κατ’ αλφάβητο με την εκκλησιαστικής προέλευσης φράση: έρρουρεμ. Ακολουθεί ένα δείγμα:
Άναρχος Θεός καταβέβηκε και εν τη Παρθένω κατώκησε
Ερρουρέμ, ερρουρέμ, ερρουρερουρέμ, χαίρε Δέσποινα
Βασιλεύς των όλων και Κύριος, ήλθε τον Αδάμ αναπλάσασθαι
Ερρουρέμ, ερρουρέμ, ερρουρερουρέμ, χαίρε Δέσποινα
Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρετε, τάξεις των Αγγέλων ευφραίνονται
Ερρουρέμ, ερρουρέμ, ερρουρερουρέμ, χαίρε Άχραντε
Μέσα σε ένα τόσο μικρό, λοιπόν, κείμενο μπορεί να κρύβεται η παράδοση και τα έθιμα αιώνων, τα οποία δυστυχώς περιπίπτουν καθημερινά σε αχρησία και λησμονούνται από τις νεώτερες γενιές.
Χ.Δ.
