Με τον παραπάνω τίτλο και τον υπότιτλο “Η μεγάλη πορεία της Ανθρωπότητας προς την κοινωνική Ισότητα και τον Ουμανισμό”, εκδόθηκε το 2012 από τον οίκο Νησίδες, ένα βιβλίο του Κώστα Λάμπου, το οποίο, όπως γράφει και ο καθηγητής Ζήσης Παπαδημητρίου, “ανοίγει νέους ορίζοντας”. “Το βιβλίο αποτελεί ένα είδος σύνοψης της ιστορικής πορείας της ανθρωπότητας προς την ολοκλήρωση της, με στόχο πάντα της υλοποίηση της αταξικής κοινωνίας, η οποία και αποτέλεσε ως γνωστόν την πρώτη μορφή συμβίωσης του ανθρώπινου γένους. Τόσο από επιστημονική όσο και από κοινωνική άποψη, η μελέτη αυτή του Κώστα Λάμπου, παρά τις όποιες αδυναμίες, ανοίγει νέους ορίζοντες στην σκέψη και στον προβληματισμό σχετικά με την αναπόφευκτη κρίση του καπιταλιστικού συστήματος και την αναζήτηση νέων μορφών κοινωνικής οργάνωσης” Εφημερίδα Αυγή 30/12/2012
Δεν θα επαναλάβουμε εδώ, ήδη λεχθέντα, αλλά θα ασχοληθούμε μονάχα με μια βασική έννοια/κατηγορία της πολιτικής οικονομίας, στην οποία βασίζεται ο συγγραφέας και η όλη του θεώρηση για την αταξική κοινωνία. Και αυτή είναι η έννοια τού “καταμερισμού της εργασίας”. Η μεγαλύτερη αύξηση στις δημιουργικές παραγωγικές δυνάμεις και ο πολλαπλασιασμός της δεξιοτεχνίας, της αποτελεσματικότητας και της κατανόησης με τις οποίες παντού η εργασία διευθύνεται και εκτελείται, φαίνεται να ήταν η επίδραση του καταμερισμού της εργασίας”. Σελ 13. Με αυτά τα λόγια ξεκινάει ο Adam Smith τις περίφημες έρευνές του και ισχύει σαν ο πρώτος πού “έδειξε την σπουδαιότητα του καταμερισμού της εργασίας και της επιρροής της στην ανάπτυξη της παραγωγής. .και του ανήκει η δόξα ουσιαστικής παρατήρησης”. Βλέπε υποσημείωση του Louis Auguste Blanqui “Έρευνες για την Ουσία και τις Αιτίες του Πλούτου των Εθνών” Ληψεία 1846. γερμ. Έκδ. από τον Max Stirner Σελ. 20. Διαβάζοντας όμως την “Πολιτεία” του Πλάτωνα, εμείς καταλήγουμε, ότι ο Πλάτων, “ο μεγάλος Δάσκαλος της Ανθρωπότητας” (Hegel), ήταν αυτός, ο οποίος πρώτος ασχολήθηκε με τον καταμερισμό της εργασίας και επισήμανε τα προτερήματά του και όχι ο Adam Smith, ο οποίος δεν αναφέρει ούτε λέξη γι’αυτόν. Ίσως να ήταν συνήθεια της εποχής.
Ο Πλάτων λοιπόν, τοποθετεί τον καταμερισμό της εργασίας στην αρχή, στην βάση, σαν προϋπόθεση, της γένεσης μιας οποιασδήποτε Πόλις. Χωρίς αυτόν θα υπήρχαν μονάχα μεμονωμένες μονάδες παραγωγής και ίσως μια ανταλλαγή προϊόντων, στην φυσική τους μορφή, αλλά δεν θα υπήρχε Πόλις, ούτε Αγορά, άρα ούτε και μετατροπή των παραγόμενων προϊόντων σε εμπόρευμα, μέσω της ανταλλαγής αυτών με αργύρια.
Μια Πόλις γεννιέται, από μια αναμφισβήτητη αλήθεια, λέει ο Πλάτων. Για να ζήσουμε σαν άνθρωποι χρειαζόμαστε πολλά πράγματα, έχουμε πολλές ανάγκες. Και οι ποιο βασικές είναι τρεις: η τροφή, η στέγη, και η ένδυση. Μετά έρχονται όλες οι άλλες. “Αλλά μην πρώτη και μεγίστη των χρειών η της τροφής, παρασκευή του είναι τε και ζην ένεκα”. “Δευτέρα δη οικήσεως”, “τρίτη δε έσθητος και τών τοιούτων”. Άρα, η φυσική υπόσταση των ανθρώπων, οι ανάγκες του, αλλά και το ότι κανείς μας πλέον δεν είναι αυτάρκης, γεννούν, ορίζουν και καθορίζουν καταρχήν την γένεση μιας Πόλις. (Πολιτεία 369b-369d). Στην συνέχεια ο Πλάτων αναπτύσσει, πώς σε μια πόλη και με τι μπορούν να ικανοποιηθούν αυτές οι τρεις βασικές ανάγκες. Και κατ αρχήν πρέπει να υπάρχουν προϊόντα διατροφικά, προϊόντα ένδυσης και προϊόντα στέγασης. “Πώς θα γίνει όμως. Θα πρέπει καθένας από αυτούς να διαθέτει το προϊόν της εργασίας του σε όλους από κοινού, λχ ο γεωργός να είναι ένας, να ετοιμάζει τροφή για τέσσερες και να ξοδεύει τετραπλάσιο χρόνο και κόπο για την παραγωγή του σταριού και να το μοιράζεται με όλους τούς άλλους: ή αδιαφορώντας για αυτούς να ετοιμάζει μόνο για τον εαυτό του το ένα τέταρτο (1/4) από αυτό το σιτάρι στο ένα τέταρτο του χρόνου και στα άλλα τρία τέταρτα (3/4) να καταπιάνεται με το φτιάξιμο του σπιτιού του, με το ντύσιμο και την υπόδησή του, ώστε να μην μπαίνει σε μπελάδες από τις σχέσεις του με τους άλλους, αλλά να ασχολείται αποκλειστικά ο ίδιος με ότι αφορά τον εαυτό του; Ίσως, Σωκράτη, απάντησε ο Αδείμαντος, ο πρώτος τρόπος που είπες να είναι πιό βολικός από τόν άλλο”. Διόλου παράξενο, μα τον Δία” απαντάει ο Σωκράτης. Πολιτεία 369e – 370a (Μετάφραση: Σκουτερόπουλος).
Εδώ λοιπόν έχουμε το πρώτο στοιχείο, τον τρόπο της διάθεσης του προϊόντος μιας εργασίας, και το “από κοινού” και το “μοιράζεται”, οδηγεί άμεσα στον διαχωρισμό των εργασιών, άρα ένας πρώτος καταμερισμός. Σαν δεύτερο στοιχείο έχουμε τον χρόνο μέτρησης. Ο κάθε γεωργός, χτίστης, υποδηματοποιός/υφαντής, και οι άλλοι, εργάζονται 4/4. Για την ίδια κατανάλωση κρατούν το προϊόν του 1/4 και ανταλλάσσουν μεταξύ τους, τα προϊόντα των υπόλοιπων 3/4 της εργασίας τους. Με άλλα λόγια, ο χρόνος εργασίας καθορίζεται σαν αυτός ο οποίος καθορίζει την αξία του προϊόντος που ανταλλάσσεται. Ο Πλάτων συμπεραίνει επιπρόσθετα ότι, από όλα αυτά, “συνάγεται ότι περισσότερα πράγματα ολοκληρώνονται με τρόπο καλύτερο και ευχερέστερο, όταν ένας άνθρωπος καταπιάνεται στον κατάλληλο καιρό με ένα έργο, το οποίο ανταποκρίνεται στη φυσική κλίση του, χωρίς ο ίδιος να ασχολείται με οτιδήποτε άλλο” .. “Αλλά και μέσα στην ίδια την πόλη πώς θα προμηθεύονται ο ένας από τον άλλο τα αγαθά που θα φτιάχνει καθένας τους. Γιατί γι’αυτό συγκροτήσαμε τούτη την κοινότητα και ιδρύσαμε την πόλη. Είναι ξεκάθαρο, είπε. Πουλώντας και αγοράζοντας…Θα έχουμε λοιπόν, έτσι, αγορά και ένα νόμισμα για τις συναλλαγές. Βεβαιότατα.’ (370cd). Αυτός ο καταμερισμός των διάφορων εργασιών μας δίνει πάνω από 15 επαγγέλματα και βασίζεται κατά τον Πλάτωνα, σε τρεις κύριους λόγους,: α) στην εξοικονόμηση χρόνου, β) στην εξειδίκευση για καλύτερο προϊόν, γ) στην φυσική διαφορετικότητα του ανθρώπου ( 370ab). Όλα τα επαγγέλματα απαριθμούνται σαν αναγκαία ακόμα και του εμπόρου, που αγοράζει και πουλάει προϊόντα έναντι αργυρίων. Ένα όμως επάγγελμα, κατά τον Πλάτωνα, το οποίο είναι ένα εντελώς διαφορετικό από όλα τα άλλα, είναι αυτό του Διάκονος, του Μισθωτού. Ο μισθωτός δεν έχει ιδιοκτησία, δεν είναι γεωργός, δεν είναι τεχνίτης, δεν είναι έμπορος, δεν έχει τίποτε άλλο, εκτός από την εργατική του δύναμη, “την δε του σώματος ισχύν ικανήν στο τούς πόνους έχωσιν”, και της οποίας την χρήση πουλάει έναντι ενός μισθώματος, για να ζήσει. “ Οι δή πωλούντες την της ισχύος χρείαν την τιμήν τούτων μισθόν καλούντες, κέκληνται μισθωτοί” (371e). Αυτοί ήταν, οι οποίοι αργότερα στο καπιταλιστικό σύστημα ονομάστηκαν προλετάριοι.
Για πρώτη φορά πιστεύουμε στην ιστορία των ανθρώπων αναφέρεται η πώληση της εργατικής δύναμης, και έτσι αυτή είναι ορισμένη σαν εμπόρευμα και άρα υπόκειται στους νόμους της αγοράς. Όλα αυτά που περιγράφει ο Πλάτωνας στην Πολιτεία του, στις παραγράφους 369 μέχρι και 374, στοιχειοθετούν τον καταμερισμό της εργασίας και την εξέλιξη των διάφορων επαγγελμάτων, από απαρχής των κοινωνιών με αγροτική παραγωγή, περίπου εδώ και 10 με 12 χιλιάδες χρόνια, μέχρι και την φεουδαρχική κοινωνία του 18ου αιώνα. Πριν από την αγροτική κοινωνία δεν χρειάζονταν ο καταμερισμός, διότι όλοι ήταν κυνηγοί και καρποσυλλέκτες και φυσικά δεν υπήρχαν και πόλεις.
Με την εξέλιξη της τεχνολογίας και τον βιομηχανικό/καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής διατηρήθηκε ναι μεν αυτός ο καταμερισμός, αλλά επεκτάθηκε και εντός των μεμονωμένων επαγγελμάτων, οπότε έχουμε τον κατακερματισμό, μιας καταμερισμένης εργασίας, ο οποίος στον εικοστό αιώνα, οδήγησε στους δρόμους παραγωγής και στον Αυτοματισμό. Μέχρι και 18 βήματα για μια καρφίτσα. Σε αυτόν τον καταμερισμό και κατακερματισμό αναφέρεται ο Adam Smith, χωρίς διαφοροποίηση, εξαίροντας τα προτερήματά του, τα οποία γνωρίζουμε ήδη από τον Πλάτωνα. Δεν είναι ανάγκη να επεκταθούμε περισσότερο πάνω στον Adam Smith. Ένα είναι γεγονός, ότι ο βιομηχανικός/καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής άλλαξε όλα τα μέχρι τότε δεδομένα, πάνω στον καταμερισμό της εργασίας και την ικανοποίηση των ανθρώπινων αναγκών, πράγμα που οδήγησε τον Hegel να συμπεράνει ότι “Ο άνθρωπος, δεν παράγει πλέον άμεσα αυτό το οποίο χρειάζεται, η δεν χρειάζεται πλέον αυτό που άμεσα παράγει”, όπως και τον Karl Marx να αποφανθεί, ότι ο “άνθρωπος στην εργασία του είναι εκτός εαυτού και εκτός εργασίας εντός εαυτού”. Στην ίδια σχισμή χτυπάει και ο Max Horkheimer όταν γράφει ότι “ο μοντέρνος καταμερισμός της εργασίας δεν έφερε την απελευθέρωση από τα φεουδαρχικά δεσμά” και “φαίνεται σαν τυχαίο, εάν και κατά πόσο τα αποτελέσματα της εργασίας γενικά έχουν μια κοινωνική αξία”. Στην δε ανάλυση του καπιταλιστικού συστήματος, από τον Καρλ Μαρξ, η σπουδαιότερη μέχρι και σήμερα, διατηρείται ο καταμερισμός της εργασίας του Adam Smith και η ταξική κοινωνία στοιχειοθετείται με την ύπαρξη ή όχι της ατομικής ιδιοκτησίας, στα μέσα παραγωγής.
Όλες αυτές οι περιγραφές για τον καταμερισμό της εργασίας στον Πλάτωνα, Adam Smith , Μαρξ και άλλους, ανήκουν μας λέει ο Κώστας Λάμπος στον “τεχνικό καταμερισμό” της εργασίας, ενώ υπάρχει και ένας άλλος, ο “κοινωνικός καταμερισμός”. Ο τελευταίος είναι ο “κάθετος” και ο άλλος είναι ο “οριζόντιος”. Το σπουδαιότερο όμως είναι ότι “ο κοινωνικός καταμερισμός της εργασίας προσδιορίζει και τον κοινωνικό κυρίαρχο τρόπο καταμερισμού του προϊόντος της εργασίας” και του κοινωνικού πλούτου γενικά. Σελ 34.
Σε τι συνίσταται όμως αυτός ο κοινωνικός καταμερισμός. Στον “τεχνικό καταμερισμό” έχουμε τα διάφορα επαγγέλματα/εργασίες, ενώ στον “κοινωνικό καταμερισμό”, έχουμε την “οργάνωση και τη διαχείριση”, την ”λήψη αποφάσεων” στην παραγωγική διαδικασία. Σελ. 36. Αυτός ο “κοινωνικός καταμερισμός” οδηγεί στην ταξική διάσπαση της κοινωνίας και στην συνέχεια στην ανάπτυξη ενός “παρένθετου πόλου”: του Κράτους. Οπότε η ταξική κοινωνία στοιχειοθετείται με την ύπαρξη η όχι του διαχωρισμού της οργάνωσης/διεύθυνσης, από την εκτέλεση της παραγωγικής διαδικασίας. Σύμφωνα με αυτά, είναι ξεκάθαρο, ότι σε οποιαδήποτε κοινωνία, αν στην παραγωγική διαδικασία, η οργάνωση και η εκτέλεση της, ολοκληρώνονται από το ίδιο υποκείμενο, τότε έχουμε την αταξικότητά της. Ο Μαρξ ο ίδιος, σε μια συγκριτική αναφορά κάπου στο “Κεφάλαιο”, έβλεπε τον διαχωρισμό της οργάνωσης και διεύθυνσης της παραγωγής, από την εκτέλεσή της, σαν αναγκαίο κακό, όπως σε μια Ορχήστρα, υπάρχει ο “Διευθυντής” και οι υπόλοιποι “Εκτελεστές”. Δυστυχώς δεν μπορούμε εδώ να επεκταθούμε περισσότερο, μόνο ότι, σε μια κοινωνία με άμεση Δημοκρατία δεν στοιχειοθετείται αυτόματα και η αταξικότητά της, αλλά μια αταξική κοινωνία δεν μπορεί να νοηθεί χωρίς την δημοκρατική Αμεσότητα, η οποία μέσω της σημερινής τεχνολογίας μπορεί να πραγματοποιηθεί, όπως επίσης και η αταξική κοινωνία η ίδια. Φυσικά χρειάζεται Χρόνος για να ανυψωθεί ένα θεωρητικό οικοδόμημα, που γεννιέται στον καιρό του, σε γενική Αυτοσυνείδηση, όπως επίσης δεν μπορεί να υπερπηδηθεί ένα στάδιο της εξέλιξης (Hegel), αλλά αν κάτι είναι δυνατό, μπορεί να γίνει και πραγματικότητα.(Αριστοτέλης).
Το βιβλίο του Κώστα Λάμπου, που εδώ προτείνουμε, έχει ένα πλήθος πληροφοριών που αφορούν την ιστορικότητα του καπιταλιστικού συστήματος, όπως επίσης και για τα παλαιά και νέα κοινωνικά κινήματα και δίκτυα. Είναι δε γραμμένο με αρκετή λογοτεχνική διάθεση και αν και ογκώδες, διαβάζετε ευχάριστα. Η μεγάλη του και πολύ ενδιαφέρουσα Βιβλιογραφία, μπορεί να βοηθήσει επόμενους ερευνητές. Πιστεύουμε δε, ότι δεν προδίδουμε και κανένα μεγάλο μυστικό, αν προσθέσουμε εδώ, ότι τα δύο κείμενα που αναφέρονται σαν ανώνυμα, άλλωστε και όλα τα κείμενα, του περιοδικού “Ουμανιστής”, ανήκουν στον αείμνηστο δάσκαλό μας, καθηγητή Παναγιώτη Καμπανά. Τέλος, ο Κώστας Λάμπος, γνήσιο παιδί της εργατικής τάξης, παρόλα τα κατά καιρούς αξιώματα, δεν ξέχασε τις καταβολές του και επιστρέφει σε θεωρητικά οικοδομήματα της δεκαετίας του 1960, τα οποία λίγο πολύ ήταν επηρεασμένα από τις εργασίες επιστημόνων της μαρξιστικής “Σχολής της Φρανκφούρτης”. Από την μεριά μας, αισθανόμαστε τόσο υπερήφανοι, όσο και μια οικογένεια, της οποίας ένα μέλος μεγαλουργεί και συνεχίζει την διαφωτιστική αποστολή για μια καλλίτερη κοινωνία.
Κώστας Γεκτίδης
