Κακόν το φρονεῖν μόνος

         Μια από τις κορυφαίες συγκρούσεις της παγκόσμιας δραματουργίας είναι αυτή που αποτυπώνεται με απαράμιλλη δεξιοτεχνία από τον Σοφοκλή και που έχει ως αντικείμενο τη σύγκρουση δύο προσώπων, του Κρέοντα και της Αντιγόνης.

         Πρόκειται για κορυφαία τραγωδία της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, η οποία διαπραγματεύεται διαχρονικά και πάντοτε επίκαιρα θέματα, όπως είναι το πάθος για την εξουσία, τον εμφύλιο πόλεμο, τον πόλεμο γενικά, τον έρωτα και την αγάπη, το έγκλημα και την τιμωρία, το μίσος για καθετί διαφορετικό, τη σχέση με τη θρησκεία, τη στάση απέναντι στον θάνατο.

           Θα μπορούσε κανείς να υποστηρίξει ότι η σύγκρουση ανάμεσα στον Κρέοντα και την Αντιγόνη είναι καταρχήν η διαφορά αντίληψης που υπάρχει μεταξύ αυτών που κατέχουν την εξουσία, του Κράτους, με τη στενή ή ευρεία του έννοια, και αυτών που δεν έχουν την εξουσία, του λαού. Αποτυπώνεται με αυτόν τον τρόπο ότι άλλα είναι τα αγαθά που υπερτερούν σε όποιον καλείται να διοικήσει και άλλα σε αυτόν που διοικείται. Αυτός που έχει την εξουσία καλείται να λάβει γρήγορες αποφάσεις, τις οποίες θα πρέπει να διαφυλάξει ότι θα εφαρμοσθούν, καθώς με αυτές διασφαλίζεται η ενότητα του κράτους, η συνέχεια της τήρησης των πατροπαράδοτων αρχών, η υπόσταση της πολιτείας, η έμπρακτη εφαρμογή των νόμων και των κανόνων που ρυθμίζουν τις βιοτικές σχέσεις των ανθρώπων-πολιτών που διαβιούν σε μια χώρα. Από την άλλη, αυτός που διοικείται, προσδοκά ότι οι αποφάσεις που θα λάβει ο ηγέτης θα είναι προς όφελος της πλειονότητας των πολιτών, θα εκφράζουν την ισονομία και την ισοπολιτεία και θα ικανοποιούν το λαϊκό αίσθημα.

         Θα μπορούσε επίσης κανείς να υποστηρίξει ότι η σύγκρουση ανάμεσα στον Κρέοντα και την Αντιγόνη εκφράζει τη στάση τους απέναντι στο δίκαιο. Και οι δύο θέλουν οι αποφάσεις που λαμβάνει ο ηγέτης να είναι δίκαιες. Βέβαια, εδώ διαφαίνεται η διαφορά ανάμεσα στο θετικό και φυσικό δίκαιο.

         Έτσι, το θετικό δίκαιο (από το ρήμα τίθημι = θέτω), μπορεί να είναι είτε οι κανόνες που μονομερώς επιβάλλει ένας μονάρχης ή ένας νομοθέτης (πχ. Κρέων, Λυκούργος), είτε οι κανόνες που έχουμε συμφωνήσει να ισχύουν μετά από διαβούλευση (π.χ. άμεση αθηναϊκή δημοκρατία), είτε και οι κανόνες που ψηφίζονται από εκπροσώπους του λαού μετά την εκχώρηση της σχετικής εξουσίας, όπως ισχύει κατά κανόνα στις σύγχρονες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες.

         Από την άλλη, το φυσικό δίκαιο (από το ρήμα φύομαι = προέρχομαι, κατάγομαι, είμαι από τη φύση μου, έχω γεννηθεί, αναπτύσσομαι), είναι η υποκειμενική και αφηρημένη αντίληψη που έχει ο καθένας μας για το τι είναι καλό και κακό, σωστό και λάθος, αποδεκτό και μη αποδεκτό, και η οποία αντίληψη διαμορφώνεται υπό την επίδραση διάφορων παραγόντων, όπως είναι το γεωγραφικό και φυσικό περιβάλλον, το οικονομικό περιβάλλον (ευμάρεια ή ανέχεια), το κοινωνικό περιβάλλον, το πολιτιστικό περιβάλλον (πχ. η ύπαρξη θρησκευτικών ή μη πεποιθήσεων, το γνωστικό επίπεδο, το επίπεδο υγείας κ.α.).

         Ο Κρέων λαμβάνει σαφή θέση υπέρ της προτεραιότητας και εφαρμογής του θετικού δικαίου. Η Αντιγόνη, με το να προβεί στην ταφή του αδελφού της, του Πολυνείκη, παρά την απαγόρευση του Κρέοντα, προτάσσει τη σημασία του φυσικού δικαίου.

         Υπάρχει όμως κάτι άλλο; Η’ απλώς οι παραπάνω συγκρούσεις δεν είναι τίποτα άλλο παρά το αποτέλεσμα της διάστασης Κράτους και Κοινωνίας, Θετικού και Φυσικού Δικαίου;

         Από την πρώτη στιγμή της διδασκαλίας της τραγωδίας αυτής, είναι εμφανές ότι η συντριπτική πλειονότητα των αναγνωστών, μελετητών, κοινωνιολόγων και πολιτικών αναλυτών τάσσονται σχεδόν ανεπιφύλακτα με το μέρος της Αντιγόνης. Και ίσως η τοποθέτησή τους αυτή να είναι και η πλέον ενδεδειγμένη, ιδίως αν αυτή εκδηλώνεται σε ιστορικές περιόδους πολιτικής αστάθειας, κοινωνικής ταραχής και οικονομικής κρίσης, όπου η διεκδίκηση αιτημάτων εκ μέρους του λαού και επομένως και η σύγκρουση με την εξουσία – Κράτος αποκτά πιο έντονο περιεχόμενο.

         Ωστόσο, χρήσιμο είναι να δούμε και μιαν άλλη όψη. Αυτήν του Κρέοντα. Ίσως το πλέον τραγικό πρόσωπο της ομώνυμης τραγωδίας να μην είναι μόνο η Αντιγόνη. Αξίζει να δούμε κάποια στοιχεία που προκύπτουν και για τον χαρακτήρα του Κρέοντα.

         Ο Κρέων είναι αδελφός της βασίλισσας Ιοκάστης, χήρας του Λάϊου, που αναλαμβάνει προσωρινά την βασιλεία των Θηβών, μετά τη δολοφονία του, γεγονός που αποδεικνύει ότι ενδιαφερόταν να μην είναι χωρίς κυβερνήτη η πόλη του, αλλά και ότι ενδιαφερόταν για την προάσπιση των οικογενειακών συμφερόντων. Μετά την εμφάνιση της Σφίγγας, η οποία ταλάνιζε την πόλη, εκδίδει διάταγμα και ανακηρύσσει πως όποιος σκοτώσει τη Σφίγγα θα αποκτήσει ως αντάλλαγμα το θρόνο της Θήβας και θα πάρει για γυναίκα του την Ιοκάστη. Έτσι, όταν ο Οιδίποδας λύνει το αίνιγμα και σκοτώνει τη Σφίγγα, ο Κρέοντας του παραδίδει τη Θήβα και την Ιοκάστη, γεγονός που αποδεικνύει ότι ο αυτοσκοπός του δεν ήταν η διατήρησή του στην εξουσία, αλλά να μην υφίσταται δεινά η πόλη του. Μετά τη λήξη του εμφυλίου πολέμου, αποφασίζει να ταφεί μόνο ο υπερασπιστής της πόλης Ετεοκλής και όχι ο Πολυνείκης, που συμμάχησε με τους Αργίτες και στράφηκε εναντίον της πατρίδας του. Μπορούμε να φανταστούμε πως θα ένιωθαν όλοι όσοι είχαν λάβει μέρος στον εμφύλιο, αλλά και οι οικογένειες των νεκρών στρατιωτών, αν έβλεπαν τον βασιλιά των Θηβών να τιμά αυτόν που είχε συμμαχήσει με ξένους και επιδίωκε να καταλάβει την Θήβα, με μόνο κίνητρο την δίψα για προσωπική εξουσία. Από τις παραπάνω ενέργειές του αποδεικνύεται ότι είναι ηγέτης που αγαπά την πατρίδα του και ενδιαφέρεται για τη διατήρηση του ηθικού του στρατεύματος. Τέλος έρχεται σε σύγκρουση με το υιό του, τον Αίμωνα, και παραμένει πιστός στην απόφασή του να τιμωρήσει αυστηρά την Αντιγόνη που παραβιάζει την απόφασή του. Από αυτό αποδεικνύεται ότι μένει πιστός στις αποφάσεις που έχει λάβει, ακόμα και αν έρχονται σε αντίθεση με τα συμφέροντα των μελών της οικογένειάς του, δηλαδή δεν αψηφά την εφαρμογή των νόμων της πόλης για να ευνοήσει τους δικούς του ανθρώπους.

        Ο Κρέων λοιπόν θα μπορούσε να μην είναι μόνο ο τύραννος που εφαρμόζει έναν άδικο, κατά την αντίληψη της Αντιγόνης, νόμο. Θα μπορούσε να είναι και ένας βασιλιάς που επιθυμεί η χώρα του να μην είναι ακυβέρνητη, να μην είναι σε δεινά, να έχει πολίτες που συνάμα ως οπλίτες νοιάζονται για την άμυνά της έναντι εσωτερικών και εξωτερικών εχθρών, που βλέπουν τον βασιλιά της να τονώνει το ηθικό των πολιτών και να τιμωρεί όσους επιβουλεύονται την πατρίδα του, εφαρμόζοντας τους νόμους και χωρίς να κάνει τα στραβά μάτια για χάρη των ανθρώπων του περιβάλλοντός του. Σήμερα πολλές χώρες αναζητούν εναγωνίως έναν τέτοιο ηγέτη.

         Εκτιμώ, όμως, ότι πέρα από όλα τα παραπάνω, υπάρχει και κάτι ακόμα που στέκεται ως αιώνια διδαχή. Το θέμα της τραγωδίας δεν είναι μόνο η αθωότητα του θύματος Αντιγόνη που μάχεται τον τύραννο Κρέοντα, ούτε μόνο το άτομο ενάντια στο κράτος, ούτε μόνο η διαφορά θετικού και φυσικού δικαίου. Σαφώς και οι δύο πλευρές εκπροσωπούν αντιμαχόμενες αρχές. Πρόκειται όμως για αρχές που ίσως δεν είναι εντελώς ασυμβίβαστες μεταξύ τους. Το πρόβλημα, και κατά συνέπεια η σύγκρουση, προκύπτει επειδή κάθε πλευρά στέκεται δογματικά προσκολλημένη στην άποψη που θεωρεί ότι αυτή είναι μόνο η σωστή, και ότι οποιαδήποτε άλλη άποψη είναι λάθος. Ο καθένας ακούει μόνο τον εαυτό του και δεν επιχειρεί έστω και κατ’ ελάχιστον να προσεγγίσει, να αφουγκραστεί, να προβληματισθεί, να αναρωτηθεί με την άποψη που εκφράζει ο άλλος. Ο Κρέων λαμβάνει μια απόφαση χωρίς να λάβει υπόψη του τον παλμό της κοινωνίας, τη γνώμη του θρησκευτικού ηγέτη της χώρας, τις απόψεις των σοφότερων, τα ήθη και έθιμα του λαού. Αλλά και η ίδια η Αντιγόνη αδυνατεί να αντιληφθεί ότι η λατρεία των Θεών χωρίς πόλη, χωρίς έννομη ανθρώπινη κοινότητα, χωρίς νόμους, που μπορεί και να μην μας αρέσουν ενίοτε, δεν είναι νοητή. Πρόκειται για μια σύγκρουση που οδηγεί στην καταστροφή και των δύο.

       Θα μπορούσε να δοθεί λύση, αν και τα δύο μέρη επιδίωκαν έναν συμβιβασμό, που θα ικανοποιούσε και τις δύο επιθυμίες, και τις δύο αρχές, και τις δύο κοσμοθεωρίες. Τότε βέβαια μάλλον δεν θα υπήρχε Αντιγόνη του Σοφοκλή.

       Σε κάθε δογματισμό, σε κάθε στείρα σύγκρουση, σε κάθε διένεξη, εμφύλιο, πόλεμο, σε κάθε μίσος προς οτιδήποτε ξένο, διαφορετικό από εμάς, λόγω φύλου, φυλής, θρησκεύματος, χρώματος, καταγωγής, ιδεολογίας, σε κάθε ρατσισμό και διάκριση, που από την αρχαιότητα υπάρχει ως τις μέρες μας, αλλά και σε κάθε απόφαση που πρέπει να ληφθεί σε πολιτικό, οικονομικό ή κοινωνικό επίπεδο, ας προσπαθούμε να θυμόμαστε τα λόγια του Αίμωνα στον πατέρα του, τον Κρέοντα:

«γιατί όσοι νομίζουν ότι αυτοί μόνοι σκέφτονται σωστά ή ότι αυτοί μόνο μιλούν σωστά ή ότι αυτοί μόνο έχουν καλή ψυχή, που δεν έχουν άλλοι, αυτοί, αν τους ανοίξεις και τους δεις από μέσα, αποκαλύπτονται ότι είναι κενοί περιεχομένου».