Aφιέρωμα στην Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας 2021, στον Δημόκριτο και στον Πρωταγόρα
Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
Από το 2002 κάθε χρόνο γιορτάζεται η Παγκόσμια Ημέρα Φιλοσοφίας την τρίτη Πέμπτη του Νοεμβρίου, με πρωτοβουλία της UNESCO, που αναγνώρισε την ανάγκη για κοινό στοχασμό πάνω στα σύγχρονα προβλήματα, που απασχολούν την ανθρωπότητα. Φέτος στις 18 Νοεμβρίου σε όλον τον πλανήτη πολίτες και κράτη συζητούν για φιλοσοφικά θέματα.
Θα πρέπει να ομολογήσουμε ότι για πολλούς και συχνά η φιλοσοφία ταυτίζεται με φλυαρίες και καθαρή αδολεσχία, χωρίς κάποια χρησιμότητα. Νομίζω ότι δεν είναι άδικες αυτές οι απόψεις. Η φιλοσοφία αντανακλά την πραγματικότητα και την επηρεάζει – τότε ακριβώς παίζει τον ρόλο της.
Στο Λεξικό Φιλοσοφικών Όρων του Αγησίλαου Ντόκα στο λήμμα για τη Φιλοσοφία βρήκα ένα ωραίο απόσπασμα του Ράσσελ:
«Ο μη φιλοσοφικός άνθρωπος βαδίζει διαμέσου της ζωής επηρεασμένος από τις προκαταλήψεις του ανθρώπινου νου, από τις συνηθισμένες γνώμες της εποχής και του λαού του και από τις πεποιθήσεις που έχουν αναπτυχθεί στο πνεύμα του δίχως τη συνέργεια ή επιδοκιμασία του κριτικού νου».
Τα τελευταία χρόνια ασχολούμαι με τη λεγόμενη Οικοφιλοσοφία. Σε αρκετά λογοτεχνικά βιβλία συνάντησα και συναντώ θέματα που δείχνουν την προσέγγιση ανθρώπου και φύσης. Θα αναφέρω δύο παραδείγματα.
Με πολύ ενδιαφέρον διάβασα και παρουσίασα το μυθιστόρημα του Νίκου Τακόλα «Το πέρασμα του Αρμένιου», που είναι ένα κείμενο σύγχρονο, πολυεπίπεδο και επίκαιρο. Θυμήθηκα σε πολλά σημεία τον Ε. Παπανούτσο, που έλεγε ότι ο σύγχρονος πολιτισμός μπορεί να οδηγήσει στη βαρβαρότητα. Η κρίση του 1929 και η σημερινή έχουν πολλά τέτοια δείγματα.
Αν θα ήθελα να χαρακτηρίσω με μια φράση το μυθιστόρημα αυτό θα έλεγα ότι είναι «Φιλοσοφική Οικολογία» με λογοτεχνικά χαρίσματα και κύρια χαρακτηριστικά την Αλληγορία και την Αντίστιξη. Είμαστε σε μια παγκοσμιοποιημένη εποχή, αυτό κοντά στα άλλα συνεπάγεται ότι κάθε μέρος του πλανήτη είναι το κέντρο του κόσμου.
Το δεύτερο παράδειγμα είναι το βιβλίο του Νίκου Κοσμίδη, που έγραψε και εικονογράφησε ο ίδιος νέος φίλος συμπολίτης μας, με τον τίτλο “Πράσινα Χαμόγελα”. Και στο παρελθόν είχα τη χαρά να μιλήσω για το έργο του Νίκου Κοσμίδη και να συνεργαστώ μαζί του. Είναι κεφάλαιο της πόλης μας.
Στο βιβλίο “Πράσινα χαμόγελα” με απλό και κατανοητό για τα παιδιά τρόπο μιλάει για το περιβάλλον και τη σχέση του ανθρώπου μαζί του. “‘Όταν τρεις φίλοι συναντούν ένα δάσος, τότε αλλάζουν οι καρδιές και πρασινίζουν τα χαμόγελα” είναι η θέση και το μήνυμα του βιβλίου.
Φέτος, στο διάστημα Μαρτίου – Μαΐου 2021, δημοσίευσα στην εφημερίδα Δρόμος της Αριστεράς πέντε κείμενα με τίτλο «Αρμονία φύσης και ανθρώπου», που αναφέρονται στον Όμηρο, στους Προσωκρατικούς, στον Δημόκριτο, στον Πρωταγόρα, στον Πλάτωνα, στον Αριστοτέλη, στον Χριστιανισμό της καθ’ ημάς Ανατολής και στους δύο αιώνες τελευταίους νεοελληνικής ευαισθησίας και συνολικής προσέγγισης.
Στους δύο αβδηρίτες σοφούς θα προστρέξουμε στη συνέχεια του αφιερωματικού αυτού κειμένου μας.
Σε πολλά κείμενα ασχολήθηκα με την πατρίδα του, τα Άβδηρα, και τους πολλούς Αβδηρίτες σοφούς. Κάποια αποσπάσματα θα παραθέσουμε από το βιβλίο μου «Άβδηρα, γη του κάλλους και του στοχασμού», 1998.
«Για να περάσει ο άνθρωπος από το στάδιο της αγριότητας στο στάδιο του πολιτισμού, χρειάστηκαν οι τέχνες, και κύρια, η γεωργία, η οικοδομική, η υφαντική. Αυτές ακριβώς οι ανακαλύψεις επέτρεψαν τον άνθρωπο να ξεχωρίσει από τα υπόλοιπα ζώα. Οι τέχνες είναι επινοήματα του ανθρώπου, του μυαλού και των χεριών.
“Στα σημαντικότερα πράγματα, παρατηρεί ο Δημόκριτος, οι άνθρωποι είναι μιμητές και μαθητές των ζώων, την υφαντική και ραπτική τη μάθαμε από τις αράχνες, την οικοδομική από το χελιδόνι, το τραγούδι από τα πτηνά που κελαηδούν, τον κύκνο και το αηδόνι”.
Από το τελευταίο σημείο καταλαβαίνουμε ότι ο Δημόκριτος δέχεται πως και οι καλές τέχνες βγήκαν από τη μίμηση της φύσης. Οι καλές τέχνες δημιουργήθηκαν μετά από τις πρακτικές τέχνες. Η έλλειψη υλικών αγαθών δημιούργησε τις πρακτικές τέχνες, ο πλεονασμός υλικών αγαθών δημιούργησε τις καλές τέχνες. Χαρακτηριστικά ο Δημόκριτος παρατηρεί:
“Η μουσική είναι νεότερη τέχνη, δεν προήλθε από την ανάγκη, αλλά γεννήθηκε από το περίσσευμα”».
Το δεύτερο «αιρετικό» πνεύμα της αρχαιότητας μετά τον Δημόκριτο, που συνδέεται επίσης με τα Άβδηρα, είναι ο σοφιστής Πρωταγόρας.
Ο Πρωταγόρας, όπως σημειώνουν οι μελετητές του έργου του, πρέσβευε την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού από ατελέστερες μορφές σε τελειότερες. Είναι φανερό ότι αυτό σχετίζεται με την αρμονία φύσης και ανθρώπου. Διερευνώντας το θέμα μας, θα προσεγγίσουμε τον πλατωνικό διάλογο «Πρωταγόρας», όπου ο Σωκράτης διαλέγεται με τον Πρωταγόρα περί αρετής.
Ανάμεσα στα άλλα παρατίθεται ένας μύθος που αποδίδεται στον Πρωταγόρα. Θα παραθέσω μερικά αποσπάσματα, σε μετάφρασή μου, από τον μύθο του Πρωταγόρα –Βίβλος Γενέσεως των Ελλήνων.
- 320d – 322d: «Ήταν μια φορά κι ένας καιρός που υπήρχαν θεοί, όχι όμως και θνητά είδη. Όταν έφτασε ο καθορισμένος από τη μοίρα χρόνος να γεννηθούν, οι θεοί τα βάζουν σε καλούπια και τα παραχώνουν μέσα στη γη, αφού έκαναν μείγμα από χώμα και φωτιά και απ’ όσα αναμειγνύονται με φωτιά και γη. Όταν σκόπευαν να τα βγάλουν στο φως, διέταξαν τον Προμηθέα και Επιμηθέα να τα στολίσουν και να μοιράσουν στο καθένα τις δυνατότητες που τους ταιριάζουν».
Ανέλαβε τη μοιρασιά να την κάνει ο Επιμηθέας, που δεν ήταν και «πολύ σοφός», και μετά ο Προμηθέας ας κάνει την επιθεώρηση. Πραγματικά, ο Επιμηθέας «Μοιράζοντας, σε άλλα έδωσε δύναμη χωρίς ταχύτητα, ενώ τα ασθενέστερα τα στόλιζε με ταχύτητα. Σ’ άλλα έδινε φυσικά όπλα, ενώ σε όσα δεν έδινε όπλα εξασφάλιζε κάποια άλλη δύναμη για να σώζονται όταν χρειάζεται […] Και τα υπόλοιπα τα στόλιζε έτσι, προσπαθώντας να εξισορροπεί τις δυνάμεις τους. Τα φρόντιζε όλα, προσέχοντας μήπως κάποιο είδος εξαφανιστεί. Όταν πια ο Επιμηθέας τους εξασφάλιζε τρόπους για να αποφεύγουν τον αλληλοσπαραγμό, σοφίστηκε τρόπους για να προσαρμόζονται στις καιρικές μεταβολές που προκαλεί ο Δίας».
Ο Επιμηθέας φρόντισε κάθε λεπτομέρεια, όμως «ξόδεψε όλες τις δυνάμεις χωρίς να το καταλάβει καλά καλά. Του απόμεινε το γένος των ανθρώπων χωρίς να του δώσει κανένα χαρακτηριστικό και δεν ήξερε τι να κάνει. Την ώρα που βρισκόταν σε αμηχανία, έρχεται και ο Προμηθέας για να επιθεωρήσει τη μοιρασιά, και βλέπει τα άλλα ζωντανά να είναι σε όλα φροντισμένα, ενώ ο άνθρωπος να είναι γυμνός και ξιπόλητος και χωρίς στρωσίδια και όπλα».
Πλησίασε η μέρα να βγει ο άνθρωπος στο φως και ο Προμηθέας βρισκόταν σε αμηχανία. Τότε κλέβει την τεχνολογική σοφία μαζί με τη φωτιά από τον Ήφαιστο και την Αθηνά και τα δίνει στον άνθρωπο. Δεν κατείχε όμως ακόμη την πολιτική τέχνη, που βρισκόταν δίπλα στον Δία. Ο Προμηθέας για την κλοπή της φωτιάς αντιμετώπισε δίκη για κλοπή.
Και συνεχίζει ο Πρωταγόρας τον μύθο σημειώνοντας ότι μια και ο άνθρωπος είχε ένα θεϊκό μερίδιο, πίστεψε στους θεούς, έκανε βωμούς και αγάλματα, διαμόρφωσε γλώσσα και λέξεις, έφτιαξε σπιτικά και ρούχα, υποδήματα, στρωσίδια και τροφές. Όσο δεν υπήρχαν πόλεις, οι άνθρωποι ζούσαν διασπαρμένοι. Τότε αφανίζονταν από τα θηρία. Τότε συναθροίζονταν και σώζονταν χτίζοντας πόλεις. Στην περίπτωση αυτή, αδικούσε ο ένας τον άλλο, γιατί δεν κατείχαν την πολιτική τέχνη, με συνέπεια πάλι να διασκορπίζονται και να χάνονται πάλι.
«Ο Δίας, επειδή φοβήθηκε για το ανθρώπινο είδος μήπως χαθεί ολόκληρο, στέλνει τον Ερμή να φέρει στους ανθρώπους την αιδώ και τη δικαιοσύνη, για να συγκροτούν τις πόλεις και να συνδέουν τους ανθρώπους με δεσμούς φιλίας». Ο Δίας λέγει στον Ερμή όλοι να μετέχουν στην αιδώ και στη δικαιοσύνη, «γιατί δε θα μπορούσαν να γίνουν πόλεις, αν λίγοι μετέχουν σ’ αυτές όπως γίνεται στις άλλες τέχνες», προσθέτει μάλιστα να θεσπίσει ένα νόμο εκ μέρους του «Όποιος δεν είναι σε θέση να μετέχει στην αιδώ και στη δικαιοσύνη, να σκοτώνεται ως αρρώστια της πόλης».
Αγαπώ πολύ τον Κωστή Παλαμά. Με συγκινεί ιδιαίτερα το ποίημά του Ο πιο τρανός καημός μου ανήκε στη ποιητική συλλογή Η πολιτεία και η μοναξιά (1912).
Ὁ πιο τρανός καημός μου
Τὴν ὥρα τὴν ὑπέρτατη ποὺ θὰ τὸ σβῇ τὸ φῶς μου / ἀγάλια-ἀγάλια ὁ θάνατος, ἕνας θὲ νὰ εἶν᾿ ἐμένα / ὁ πιὸ τρανὸς καημός μου.
Δὲ θὰ εἶν᾿ οἱ κούφιοι λογισμοί, τὰ χρόνια τὰ χαμένα, / τῆς φτώχειας ἡ ἔγνοια, τοῦ ἔρωτα ἡ ἀκοίμητη λαχτάρα, / μιὰ δίψα μέσ᾿ στὸ αἷμα μου, προγονικὴ κατάρα,/ μήτε ἡ ζωή μου ἡ ἀδειανὴ συρμένη ἀπ᾿ τὸ μαγνήτη
πάντα τῆς Μούσας, μήτ᾿ ἐσύ, χιλιάκριβό μου σπίτι./ Ὁ πιὸ τρανὸς καημός μου / θὰ εἶναι πῶς δὲ δυνήθηκα μ᾿ ἐσὲ νὰ ζήσω, ὦ πλάση,
πράσινη ἀπάνου στὰ βουνά, στὰ πέλαγα, στὰ δάση, / θὰ εἶναι πὼς δὲ χάρηκα σκυφτὸς μέσ᾿ στὰ βιβλία, / ὦ φύση, ὁλάκερη ζωή, κι ὁλάκερη σοφία!
