Ο όρος σοσιαλισμός προέρχεται από την λατινική λέξη societas που σημαίνει κοινωνία. Πρωτοχρησιμοποιήθηκε από τους οπαδούς του Saint Simon στη Γαλλία, ή, κατά άλλους, από την σχολή του Owen στην Αγγλία. Ο όρος κατέληξε να περιγράφει εκείνο το κοινωνικό σύστημα στο οποίο επικρατεί η κοινωνική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής. Επειδή ο σοσιαλισμός έχει πολλά κοινά στοιχεία με τον κομμουνισμό, ο Marx και ο Engels προκειμένου να τους διαφοροποιήσουν ονόμασαν τον κομμουνισμό «σοσιαλισμό από κάτω» (συνδεδεμένο δηλαδή με το εργατικό κίνημα). Τα σοσιαλιστικά κόμματα συνδέθηκαν επίσης με τα ριζοσπαστικά και τα φιλελεύθερα, διότι είχαν κοινές θέσεις σχετικά με τον ρόλο της εκκλησίας, τον αντιμοναρχισμό, την πολιτική ισότητα και τον αντιμιλιταρισμό. Διαφοροποιητικό στοιχείο όμως είναι η δυσπιστία των σοσιαλιστικών κομμάτων προς την παντοδυναμία των νόμων της αγοράς και τον οικονομικό ρόλο του κράτους.
Πολλοί είναι αυτοί που προσελκύσθηκαν από το βασικό αίτημα του σοσιαλισμού για κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας στα μέσα παραγωγής και τις προτεινόμενες μορφές κοινωνικής οργάνωσης. Το δόγμα των σοσιαλιστών για διανομή των αγαθών κατά την αρχή «από τον καθένα σύμφωνα με τις δυνατότητές του και στον καθένα σύμφωνα με την εργασία του», βρήκε μεγάλη απήχηση την εποχή του διαφωτισμού, όταν και πρωτοπαρουσιάστηκαν οι σοσιαλιστικές ιδέες από κορυφαίους κοινωνιολόγους και φιλοσόφους της εποχής, όπως ο Σαρλ Φουριέ και ο Ρόμπερτ Όουεν. Η μεγαλύτερη άνθηση της σοσιαλιστικής θεωρίας λαμβάνει χώρα τον 19ο αιώνα, με τους γνωστούς σε όλους μας Μαρξ, Ένγκελς και Μπακούνιν.
Εντούτοις, η ιδεολογική πορεία των σοσιαλιστικών κομμάτων εμφανίζει διαφοροποιήσεις ως προς τις αρχικές τους θέσεις. Παρατηρείται δηλαδή μια μετάβαση από τον οικονομικό στον λειτουργικό σοσιαλισμό. Έτσι, αμβλύνεται η αντίθεση των σοσιαλιστικών κομμάτων σχετικά με τον παρεμβατισμό του κράτους στην οικονομία, το ιδιωτικό κεφάλαιο και την αγορά. Παράλληλα, ξεκινά και η ενασχόληση των σοσιαλιστικών κομμάτων με θέματα κυρίως εξωοικονομικά, όπως για παράδειγμα το φεμινιστικό και οικολογικό κίνημα. Το μοναδικό στοιχείο της σοσιαλιστικής ιδεολογίας που παρέμεινε αναλλοίωτο είναι η σπουδαιότητα του κράτους πρόνοιας και η διασφάλιση οικονομικών παροχών στα ασθενέστερα κοινωνικά στρώματα. Ο σύγχρονος σοσιαλισμός αναγνωρίζει τον ανταγωνιστικό, ταξικό χαρακτήρα της κοινωνίας και τοποθετείται υπέρ των εργατών. Με άλλα λόγια, ο σοσιαλισμός αποτέλεσε την έκφραση των μετριοπαθών εργατικών στρωμάτων, που αποβλέπει στην κοινωνική και πολιτική ισορροπία ενισχύοντας την εργατική τάξη έναντι του κεφαλαίου.
Στην Ελλάδα, κυρίαρχος πολιτικός σχηματισμός, ιδιαίτερα την τελευταία εικοσαετία είναι το Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Στις 3 Σεπτέμβρη 1974, λίγο μετά την πτώση της δικτατορίας, ο γιος του Γ. Παπανδρέου, ο Ανδρέας Παπανδρέου ανακοίνωσε την ίδρυση του ΠΑΣΟΚ. Το κόμμα αυτό αποτέλεσε μετεξέλιξη του ΠΑΚ, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει ότι δεν υπήρχαν ιδεολογικές διαφορές μεταξύ τους. Η διακήρυξη του ΠΑΣΟΚ είχε σκοπό να το εισάγει «στην ελληνική κοινωνία με έναν άνευ προηγουμένου ριζοσπαστικό τρόπο».
Η διακήρυξη της 3ης Σεπτεμβρίου αφού περιέγραφε την κατάσταση της χώρας για την οποία ήταν υπεύθυνη -σύμφωνα πάντα με την διακήρυξη- η εξάρτηση της χώρας από τους ξένους παράγοντες (πχ ΗΠΑ, ΝΑΤΟ), έθετε τους σκοπούς του Κινήματος, που ήταν η λαϊκή κυριαρχία, η εθνική ανεξαρτησία, η κοινωνική απελευθέρωση και η πολιτική δημοκρατία, και διαβεβαίωνε τον λαό ότι θα εργάζονταν σκληρά για την πραγματοποίησή τους. Με την πάροδο του χρόνου μέσω της σύγκλισης των μελών του κόμματος σε διάφορες κομματικές διεργασίες (πχ εθνικές διασκέψεις και συνέδρια) το ΠΑΣΟΚ άρχισε να ξεκαθαρίζει τις θέσεις του για τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας, αλλά και να οργανώνει τον εσωτερικό μηχανισμό του, χωρίς βέβαια να λείπουν οι προστριβές και οι αποχωρήσεις μελών.
Παρ’ όλα αυτά, στις εκλογές του 1977 το ΠΑΣΟΚ πρόβαλε ένα πρόσωπο διαφορετικό από το 1974 και διακήρυσσε ότι αποτελεί τον «πολιτικό φορέα της αλλαγής και σοσιαλιστικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας». Το εκλογικό πρόγραμμα του ΠΑ.ΣΟ.Κ έθετε ως στόχο
την αποδέσμευση της χώρας από τον ξενικό παράγοντα και την διεξαγωγή δημοψηφίσματος για το φλέγον τότε θέμα της ένταξης της Ελλάδας στην ΕΟΚ (παρόμοια πρόταση είχε κάνει και το Κ.Κ.Ε.). Σε σχέση με τα οικονομικά ζητήματα, το ΠΑΣΟΚ θα προωθούσε την «αυτοδύναμη οικονομική ανάπτυξη» και θα εξασφάλιζε «ένα κατώτατο επίπεδο διαβίωσης για όλους τους Έλληνες».
Οι εκλογές του 1981 ήταν αυτές στις οποίες το ΠΑΣΟΚ με ποσοστό 48% αναδείχτηκε σε κόμμα εξουσίας και σχημάτισε κυβέρνηση. Το αποτέλεσμα αυτό είναι σαφώς καρπός της αλλαγής στην οργανωτική δομή του κόμματος, αν και πολλοί υποστήριζαν ότι ο Α. Παπανδρέου είχε καταστήσει το κόμμα προσωποπαγές. Στις εκλογές αυτές το προεκλογικό πρόγραμμα ονομάζονταν «Συμβόλαιο με το Λαό» και προωθούσε ένα από τα συνθήματα που χαρακτήρισαν τι Κίνημα: το σύνθημα της Αλλαγής. Το «Συμβόλαιο με τον Λαό» δεν διέφερε κατά πολύ από το πρόγραμμα του 1977 και προσέθετε στους αρχικούς σκοπούς του κόμματος (Λαϊκή Κυριαρχία κτλ.) την πολιτιστική αναγέννηση, την κοινωνική δικαιοσύνη, την εδαφική ακεραιότητα, την αναζωπύρωση της υπαίθρου και την κοινωνική απελευθέρωση. Στον οικονομικό τομέα, το Κίνημα εισήγαγε την Αυτόματη Τιμαριθμική Αναπροσαρμογή (Α.Τ.Α.), τον έλεγχο των τιμών και την προάσπιση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων.
Τα τελευταία χρόνια, υπό την αρχηγία του Κ.Σημίτη, το ΠΑΣΟΚ αποτελεί το κυρίαρχο κόμμα στην ελληνική πολιτική σκηνή. Ο νέος πρόεδρος, κατά την εκλογή του, διαβεβαιώνει τους οπαδούς του ΠΑΣΟΚ ότι «παραμένουμε συνεπείς και προσηλωμένοι στις αναλλοίωτες αρχές, τις διαχρονικές μας αξίες και τους μεγάλους στρατηγικούς μας προσανατολισμούς και στόχους που προσδιορίζουν τον πατριωτικό, δημοκρατικό, σοσιαλιστικό χαρακτήρα του ΠAΣOK. και στη νέα ιστορική φάση». Εντούτοις, τα μέσα και ο τρόπος πραγμάτωσης των σκοπών του κόμματος αλλάζουν μαζί με τις μεγάλες αλλαγές που συντελούνται στο σύγχρονο πολυπολικό κόσμο της παγκοσμιοποίησης, του ανταγωνισμού και της ελεύθερης αγοράς.
Η παραπάνω πολιτική μεταστροφή και προσαρμογή σε νέες οικονομικές κυρίως πολιτικές είχε ως αποτέλεσμα τη διαφοροποίηση της εκλογικής βάσης του ΠΑΣΟΚ, καθώς στην εκλογική του βάση προστέθηκαν τα ανερχόμενα κοινωνικά στρώματα, όπως χαρακτηρίζονται για παράδειγμα οι έμποροι, οι μικροκεφαλαιούχοι και οι επιχειρηματίες με αύξηση της εκλογικής του δύναμης στα αστικά κέντρα, ωστόσο σημειώθηκε σημαντική μείωση της εκλογικής του δύναμης στις ημιαστικές και αγροτικές περιοχές, στις λαϊκές και εργατικές συνοικίες.
Σήμερα, το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται σε στάδιο νέας ιδεολογικής αναζήτησης, καθώς η μακροχρόνια παραμονή στην εξουσία κατά την τελευταία εικοσαετία και η ιδεολογική μετατόπιση προς θέσεις και αρχές που ανέκαθεν εξέφραζε η παράταξη της Νέας Δημοκρατίας, προκάλεσε ένα είδος ιδεολογικής σύγχυσης στο επίπεδο της βάσης των ψηφοφόρων του.
Η μονόπλευρη, συνεχής και αόριστη προβολή του δεξιού και του συντηρητικού χαρακτήρα του κόμματος της Νέας Δημοκρατίας από την πλευρά του ΠΑΣΟΚ εντάχθηκε στην ουσία σε μια συστηματική προσπάθεια συσπείρωσης των ψηφοφόρων γύρω από το ΠΑΣΟΚ προκειμένου να διατηρηθεί το τελευταίο στην διακυβέρνηση στα πλαίσια των απερχόμενων εκλογών. Επιχειρήθηκε επομένως, σκοπίμως, η διάκριση, με γενικό και αφηρημένο όμως τρόπο, ανάμεσα σε συντηρητικές και προοδευτικές, και σε δεξιές και μη δεξιές παρατάξεις με σκοπό τη διατήρηση των πολιτικών παθών και τον κοινωνικό διχασμό. Το γεγονός αυτό, όμως, δεν είχε το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, καθώς καταρχήν τα πολιτικά ήθη και τα πολιτικά κριτήρια αντίληψης των πολιτών έχουν μεταβληθεί, αλλά παρατηρείται και η ιδεολογική μετατόπιση της Νέας Δημοκρατίας προς το χώρο του πολιτικού κέντρου. Άλλωστε, από τη στιγμή που και τα σοσιαλιστικά κόμματα έχουν υιοθετήσει και στην πράξη το φιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο, το οποίο οι φιλελεύθερες παρατάξεις επαγγέλονταν εδώ και δεκαετίες, οι ομοιότητες μεταξύ κεντροδεξιών και σοσιαλιστικών παρατάξεων παρουσιάζονται αυξημένες.
Στην ουσία το ΠΑΣΟΚ βρίσκεται στην ίδια δεινή πολιτική θέση στην οποία βρισκόταν η παράταξη της Νέας Δημοκρατίας τα έτη 1981 και 1993. Βασικός στόχος του ΠΑΣΟΚ πρέπει να είναι καταρχήν η αποσαφήνιση των ιδεολογικών του τοποθετήσεων, καθώς στην πράξη παρατηρούνται δύο ρεύματα, ένα το οποίο θεωρητικά νοσταλγεί τις σοσιαλιστικές ιδέες της ίδρυσής του, και από την άλλη το λεγόμενο εκσυγχρονιστικό ρεύμα το οποίο ενστερνίζεται απόψεις και πρακτικές φιλελεύθερων παρατάξεων.
Χαρακτηριστικό γνώρισμα, επίσης, είναι ότι το ΠΑΣΟΚ προσαρμόζει την εκάστοτε πολιτική του σύμφωνα με τις κατευθυντήριες γραμμές που χαράζει ο εκάστοτε πρόεδρός του, χωρίς να κινείται δηλαδή σε ένα σταθερό πολιτικό άξονα ιδεολογικών αρχών. Έτσι, σε αντίθεση με τη Νέα Δημοκρατία που απλώς μετακινείται προς το πολιτικό κέντρο ή στο χώρο που ονομάζεται «δεξιά» ανάλογα με το χαρακτήρα που θέλει να προσδώσει ο εκάστοτε αρχηγός της, στο ΠΑΣΟΚ παρατηρείται το φαινόμενο του προσωποκεντρισμού σε τέτοιο βαθμό ώστε η κάθε πολιτική περίοδος για το κόμμα να έχει διαφορετικό χαρακτήρα με την προηγούμενη ή την επόμενη. Ενδεικτική είναι η ευρωπαϊκή μεταστροφή όλου του κόμματος τόσο κατά την τελευταία περίοδο προεδρίας του Α.Παπανδρέου, ο οποίος αρχικά εξέφραζε έντονα αντιευρωπαϊκή στάση, όσο και η πλήρης μεταστροφή κατά την περίοδο προεδρίας του Κ.Σημίτη σε ένα κόμμα ευρωπαϊκό με εφαρμογή φιλελεύθερων πρακτικών στην οικονομία και την εν γένει πολιτική.
Περαιτέρω, λόγω της μακρόχρονης παραμονής στην εξουσία, το ΠΑΣΟΚ συνδέθηκε με φαινόμενα επιχειρηματικών διαπλοκών, γεγονός που έβλαψε την πολιτική του ταυτότητα. Σήμερα είναι αντιληπτό γενικά η μονοπωλιακή στήριξη που προσέφερε το ΠΑΣΟΚ σε εργολάβους δημοσίων έργων και σε ιδιοκτήτες Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης και αντίστροφα. Σε αυτό συνετέλεσε και η διόγκωση του δημοσίου τομέα με την αθρόα πρόσληψη νέων δημοσίων υπαλλήλων υπό την επικύρωση της κομματικής τους ταυτότητας.
Ιδιαίτερα δυσχερής εμφανίζεται αυτή τη στιγμή η θέση του νέου προέδρου Γ.Παπανδρέου, ο οποίος είναι υποχρεωμένος να προσπαθήσει να διατηρήσει τις νέες ισορροπίες, όπως αυτές διαμορφώνονται στο κόμμα, καθώς από τη μια επιβάλλεται να υπερασπιστεί την πολιτική του κόμματος της κυβέρνησης Σημίτη στην οποία καίρια πόστα κατείχε και ο ίδιος, αλλά από την άλλη να υπερκεράσει και τον έντονο αρνητισμό των αποτελεσμάτων της. Αυτή τη στιγμή ο Γ.Παπανδρέου εμφανίζεται να επιδιώκει τη φθορά των ανεπιθύμητων για αυτόν στελεχών του κόμματος, προκειμένου να διατηρήσει όσο πιο ακέραια τη δική του πολιτική εικόνα, χωρίς όμως να πείθει για την ικανότητά του να οργανώσει το κόμμα, να ορθώσει αξιόπιστο πολιτικό λόγο και να διαμορφώσει σαφές και προσαρμοσμένο στις σημερινές ανάγκες ιδεολογικό περιεχόμενο του ΠΑΣΟΚ.
Η μεγάλη πρόκληση για τα σοσιαλιστικά κόμματα και για το ΠΑΣΟΚ είναι η απαλλαγή από τις πολιτικές αγκυλώσεις του παρελθόντος, η οριοθέτηση νέων πολιτικών και πρακτικών και η προσαρμογή των αρχών της σοσιαλιστικής ιδεολογίας σε ένα νέο πολιτικό περιβάλλον, ώστε να είναι δυνατή η μετεξέλιξή του σε μια παράταξη σύγχρονης σοσιαλδημοκρατίας με έμφαση στο ρόλο του κοινωνικού κράτους και της προστασίας των ασθενέστερων οικονομικών και κοινωνικών τάξεων, χωρίς όμως την απόρριψη των ευρωπαϊκών κατευθύνσεων και της λειτουργίας της αγοράς.
Νίκος Σεργκενλίδης
Δικηγόρος
