Η Λαογραφία είναι μια σχετικά νέα επιστήμη. Στην Ευρώπη εμφανίστηκε το 1846 με τον όρο Folklore, ενώ στην Ελλάδα η νέα αυτή επιστήμη συνδέεται με τον Ν. Γ. Πολίτη (1852 – 1921) που στις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, χρησιμοποιεί τον όρο Λαογραφία. Ποικιλότροπα ως το θάνατό του διδάσκοντας στο Πανεπιστήμιο της Αθήνας ως καθηγητής Μυθολογίας και Ελληνικής Αρχαιολογίας, το 1908 ίδρυσε την Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία, το 1909 ξεκίνησε την έκδοση του περιοδικού «Λαογραφία» και το 1918 ίδρυσε το Λαογραφικό Αρχείο. Να σημειώσουμε ότι ο Γεώργιος Βιζυηνός, πριν από τον Νικόλαο Πολίτη, το 1885 πρότεινε την επιτόπια αναζήτηση και μελέτη του λαογραφικού υλικού.
Στην Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία το 1908 συμμετείχαν αρκετοί Θρακιώτες, όπως ο Κώστας Βάρναλης, ο Μένος Φιλήντας, ο Στίλπων Κυριακίδης (1887 – 1964, από την Κομοτηνή, καθηγητής Λαογραφίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, με αξιόλογο έργο ), ο Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου (σημαντικός λογοτέχνης και λαογράφος). Αναφέρουμε επίσης την ξανθιώτισσα Μέλπω Λογοθέτη Μερλιέ (1895 – 1979) που με το σύζυγό της Οκτάβιο Μερλιέ συνέβαλε τα μέγιστα στην καταγραφή βυζαντινής και δημοτικής μουσικής, δημιουργώντας το Μουσικό Λαογραφικό Αρχείο και το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών. Να προσθέσουμε επίσης τις σημαντικότατες εργασίες του θρακιώτισσας Καλλιόπης Παπαπαθανάση Μουσιοπούλου (1924 – 1993) σχετικά με λαογραφικά, ιστορικά και λογοτεχνικά θέματα της ενιαίας Θράκης.
Πολλοί λογοτέχνες της Θράκης ασχολήθηκαν με τη λογοτεχνία ή παρουσιάζουν λαογραφικά στοιχεία στα έργα τους. Ένα μικρό περίπατο θα επιχειρήσουμε.
Οι δύο κύριοι εκπρόσωποι της Θρακικής Αναγέννησης στο χώρο του νεοελληνικού λόγου, ο Γεώργιος Βιζυηνός (1849 – 1896) από την ανατολική Θράκη και ο Κώστας Βάρναλης (1884 – 1974) από τη Βόρεια Θράκη / Ανατολική Ρωμυλία, στα λογοτεχνήματά τους αλλά και σε άλλα κείμενά τους παρουσιάζουν τη Θράκη όπως την έζησαν, προτού και οι δύο κατεβούν στην Αθήνα.
Ο Κωστής Παλαμάς και ο Άγγελος Σικελιανός προβάλλουν ιδιαίτερα αυτή τη διάσταση του βιζυηνού έργου.
΄Οσον αφορά τον Κώστα Βάρναλη, εκτός από τα ποιήματα και τα πεζογραφήματα που απηχούν τις θρακικές ώρες του επαναστάτη δημιουργού, , η μελέτη των «Φιλολογικών Απομνημονευμάτων» του (που εκδόθηκαν το 1980 με την επιμέλεια του Κ. Γ. Παπαγεωργίου στον ¨Κέδρο¨, πιστοποιούν τα ριζώματα του Βάρναλη στο θρακικό χώρο. Να σημειώσουμε, βέβαια, ότι ενώ στον Βιζυηνό τη Θράκη είναι στο πρώτο επίπεδο, στον Βάρναλη είναι το βαθύ του υπόστρωμα.
Από τους νεότερους θρακιώτες λογοτέχνες αναφέρω τον Κώστα Θρακιώτη (1909 – 1994) και τη Σοφία Κλήμη Παναγιωτοπούλου (πέθανε το 2001), που πέρα από το λογοτεχνικό τους έργο ασχολήθηκαν και με λαογραφικά θέματα. Ιδιαίτερα αναφέρω το έργο του Θρακιώτη «Λαϊκή Πίστη και λατρεία στη Θράκη» (εκδόσεις Ρήσος, 1991).
Συνεχίζοντας τον περίπατό μας αυτόν στη Θρακική Λογοτεχνία και Λαογραφία φτάσαμε στους δύο ξανθιώτες θύλακες του λαϊκού πολιτισμού και του καθόλου πνεύματος, εννοώ την Κατίνα Βέικου Σεραμέτη και τον Στέφανο Ιωαννίδη.
Η Κατίνα Βέικου Σεραμέτη (1912 – 1989) πρόσφυγας από τους Επιβάτες της ανατολικής Θράκης, ρίζωσε στην Ξάνθη και από το 1952, εκτός από τη λογοτεχνία, ασχολήθηκε ουσιαστικά με τη λαογραφία, δημοσιεύοντας σημαντικές μελέτες που αναφέρονται κυρίως στη Θράκη. Η Πηνελόπη Καμπάκη Βουγιουκλή παρουσίασε στο παρελθόν τις γλωσσολογικές εργασίες της Κ. Β. Σ. Η Σεραμέτη μέσα από τη Φιλοπρόοδη Ένωση Ξάνθης συντέλεσε στη συλλογή λαογραφικού υλικού και στο στήσιμο του Λαογραφικού Μουσείου της Ξάνθης. Από το λογοτεχνικό έργο της αναφέρω τα «Ξαθθιώτκα» (ποιήματα στην ξανθιώτικη ντοπιολαλιά, 1978).
Ο Στέφανος Ιωαννίδης (1923 – 2001) γέννημα θρέμμα της Ξάνθης, ήταν ο στυλοβάτης του πολιτιστικού και πνευματικού κινήματος στην περιοχή, πολλές φορές και σε βάρος του προσωπικού δημιουργικού έργου. Στο λογοτεχνικό του έργο επικρατεί ο αστικός τρόπος ζωής. Στα «Θρακικά Χρονικά» δημοσιεύθηκαν πολλές λαογραφικές εργασίες, ενώ προσωπικά κυρίως ασχολήθηκε με ιστοριογραφικές έρευνες. Σημειώνουμε επίσης τις σημαντικές εργασίες του «Πολύδωρος Παπαχριστοδούλου, ο ζωγράφος της θρακικής ζωής» (1983) και «Μια προσέγγιση στα θρακικά δημοτικά τραγούδια του γάμου» (1991). Θεωρώ πολύ σημαντικό το βιβλίο «Οι ντεγκτσήδες και άλλα διηγήματα» (1979) που αναφέρεται στη ζωή και στη γλώσσα των καπνεργατών.
Ένας ζων λογοτέχνης που ασχολείται και με τη λαογραφία είναι ο πεζογράφος και ποιητής Αυγερινός Μαυριώτης (1932 από το Αμόριο Διδυμοτείχου, κατοικεί στην Αθήνα). Η λαϊκή θρακιώτικη ψυχή εμποτίζει την ποίηση και την πεζογραφία του Μαυριώτη. Από τις πολλές λαογραφικές του μελέτες και βιβλία, αναφέρουμε το σημαντικό βιβλίο του «Θρακική Λαογραφία» (2012).
Η σχέση λαογραφίας και θρακικής λογοτεχνίας είναι πολύ στενή. Οι παλιότεροι λογοτέχνες είχαν περισσότερη επαφή και παρουσίαζαν τα ήθη και τα έθιμα της περιοχής τους. Αυτό, βέβαια, δεν είναι απόλυτο.
Κλείνω, αναφέροντας το πρόσφατα εκδομένο βιβλίο της Ελένης Δημητριάδου Εφραιμίδου «Γκέρα» ( 2020). Το βιβλίο περιέχει διηγήματα που αναφέρονται στη βουλγαρική κατοχή της Θράκης, 1941 – 1943. Διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου:
«Τα κείμενα, μέσα απ’ τη λογοτεχνική αφηγηματική τους πλαισίωση, επιχειρούν να καλύψουν ένα σημαντικό κενό στην προφορική ιστορία της Θράκης, να ευαισθητοποιήσουν τον αναγνώστη στα γεγονότα της βίας και τις τακτικές του πολέμου, αλλά και να τον φέρουν κοντά στις πολιτισμικές και γλωσσικές μας παραδόσεις». Θεωρώ ότι είναι μια σοβαρή κατάθεση της Ελένης, που αφήνει πολλά περιθώρια να διαβαστεί και ως ένα τεκμήριο λαογραφικής καταγραφής.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
