Συνέπεσε η περίοδος κατά την οποία απολάμβανα το έργο «Ο δρόμος του σπαραγμού» της Στέλλας Καλλέ, το οποίο παρουσιάζουμε σήμερα, με την ανάγνωση διαφόρων στοιχείων για το βιβλίο «Λογοτεχνική Γεωγραφία» της Μαίρης Μαργαρίτη. Στην πορεία, διαπίστωσα πως, ενώ η Λογοτεχνική Γεωγραφία έχει αναπτυχθεί σε σημαντικό βαθμό στο εξωτερικό και έχει προσφέρει πολλές εργασίες ερευνητικών ομάδων σχετικά με ευρωπαϊκά και άλλα λογοτεχνικά έργα, στην Ελλάδα δεν έχει σημειώσει την ίδια πρόοδο. Ο πρώτος γνωστός λογοτέχνης, ο Όμηρος, συνέθεσε τον πρώτο «λογοτεχνικό» χάρτη του τότε γνωστού κόσμου και τον έφτιαξε με λέξεις.
Είχα περισσότερο υπόψη τα λεγόμενα ιστορικά μυθιστορήματα, τα αφηγήματα γενικότερα που συνδέουν τον μύθο με την ιστορία. Πολύ συνοπτικά, προτού προσεγγίσουμε το παρουσιαζόμενο μυθιστόρημα της Στέλλας Καλλέ, θα ρίξουμε μια ματιά στον χώρο μας. Η Ξάνθη, και γενικότερα η Θράκη, ανέδειξε και φιλοξενεί πεζογράφους — άνδρες και γυναίκες — που καλλιέργησαν το ιστορικό αφήγημα, διήγημα ή μυθιστόρημα. Από τους παλαιότερους, αναφέρω τον Στέφανο Ιωαννίδη και το μυθιστόρημά του «Τα παιδιά των πελαργών» για τα χρόνια της Κατοχής, την Κατίνα Βέικου-Σεραμέτη με αφηγήματα σχετικά με την προσφυγιά, όπως «Τα πρώτα χρόνια», καθώς και τον Σήφη Νικολαΐδη, ο οποίος με το ψευδώνυμο Ιωσήφ ο Νέος δημοσίευσε το μυθιστόρημα «Οι Ανιθαγενείς» για την Αντίσταση.
Από τους νεότερους, αναφέρω την Ελένη Δημητριάδου-Εφραιμίδου με το εξαιρετικό «Γκέρα», που περιλαμβάνει διηγήματα για την περίοδο της Βουλγαροκρατίας, την Ελένη Ανδρέου και τη συλλογή αφηγημάτων «Των αγίων Παρασκευής και Παντελεήμονος» για τα νεότερα χρόνια, καθώς και τον Μιχάλη Μπουναρτζίδη με το μυθιστόρημα «Προσευχή για τις χαμένες πατρίδες», το οποίο ξεκινά από την Αδριανούπολη το 1882 και φτάνει μέχρι τα χρόνια της προσφυγιάς. Επιπλέον, τα νεότερα μυθιστορήματά του είναι επίσης ιστορικά.
Η Όλγα Χαιροπούλου, στο έργο της «Ο άνδρας με το ρεπούμπλικο», τοποθετεί την πλοκή στον εικοστό αιώνα στην παλιά Ξάνθη, ενώ η Λιθαρένια Δημητρίου Κίσσα στο μυθιστόρημα «Χαράμι» μιλά για τα Άβδηρα του τέλους του 19ου αιώνα. Η Φωτεινή Μπατζακίδου, στην πρόσφατη νουβέλα της «Αλίκτυπο ταξίδι», αναφέρεται στην προσφυγιά των Ελλήνων της περιοχής μας στη Γερμανία. Ιστορικά θέματα καλύπτουν σε πολλά από τα αφηγήματά τους η Δήμητρα Πυργελή και η Βάσω Κηπουρού Τριανταφυλλίδου. Ο Θεόδωρος Ορδουμποζάνης, στο έργο του «Οίκαδε… Ένα ιστορικό μυθιστόρημα για τη Θράκη», κινείται μεταξύ Ξάνθης και Έβρου. Ένα μεγάλο μέρος της πλοκής διαδραματίζεται στη Σταυρούπολη Ξάνθης και ένα άλλο στο Δεδέαγατς – Αλεξανδρούπολη, στους 19ο και 20ο αιώνες. Από τον Έβρο, επίσης, αναφέρω τη Σωτηρία Μαραγκοζάκη, η οποία με το μυθιστόρημα «Ο ύπατος της Σμύρνης» μας βυθίζει στη Μικρασιατική πληγή.
Τέλος, από τον χώρο της Ροδόπης, αναφέρομαι στον πολυδιάστατο Ζαφείρη Μέκο, ο οποίος στο μυθιστόρημά του «Επιχείρηση Παπίκιο», εκτός από το μυθοπλαστικό στοιχείο του αφηγήματος, ενσωματώνει ιστορικά, πολιτιστικά και πολιτικά στοιχεία της ζωής κατά τον 13ο μεταχριστιανικό αιώνα, κυρίως στο χώρο της σημερινής δυτικής Θράκης. Η υπόθεση του μυθιστορήματος της Στέλλας Καλλέ «Ο δρόμος του σπαραγμού» στηρίζεται σε πραγματικά γεγονότα. Η ίδια η συγγραφέας γράφει σε μία δημοσίευσή της στο διαδίκτυο:
«Θα ήμουν ένας τελείως διαφορετικός άνθρωπος αν δεν είχα μεγαλώσει στην Ορεστιάδα, αν δεν είχα ακούσει τόσες ιστορίες για τα «μέρη που αφήσαμε πίσω». Έμαθα από παιδί μια γλώσσα, μια παράδοση, μια κουζίνα, ένα ηχόχρωμα που με όρισε και με καθόρισε στη συνέχεια ως προσωπικότητα. Έμαθα να είμαι φιλόξενη, ανοιχτόκαρδη και χαμογελαστή, παρά τις όποιες δυσκολίες. Όπως όλοι οι Εβρίτες, όπως πιστεύω όλοι οι Θρακιώτες.»
Θα περιδιαβούμε το βιβλίο, το οποίο αποτελείται από οκτώ μέρη, έναν Πρόλογο και έναν Επίλογο.
Ο Πρόλογος διαδραματίζεται τον Οκτώβριο του 1973, σε ένα χωριό του Έβρου κοντά στα σύνορα, με τις ηρωίδες Φανή και Χρυσούλα.
Το υπόλοιπο βιβλίο, από το πρώτο μέρος έως τον Επίλογο, βαδίζει κατά χρονολογική σειρά. Γι’ αυτό, σύμφωνα με την ομηρική ορολογία, η αφήγηση ξεκινά in medias res, δηλαδή από το μέσον της ιστορίας.
- ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ: Βρισκόμαστε στο Κάραγατς και στην Αδριανούπολη από το 1910, πριν την προσφυγιά του 1923.
- ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ: Μια νέα ζωή αρχίζει – νέα πατρίδα.
- ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟ: Τα λόγια της νονάς – 1940-1941, Κρήτη, φυματίωση, στον Έβρο, Αντίσταση, 1945 Απελευθέρωση, Εμφύλιος, ζωή στα βουνά, μάχες στον Βόρειο Έβρο.
- ΜΕΡΟΣ ΤΕΤΑΡΤΟ: Ισορροπίες και προσαρμογές – κοινωνικά προβλήματα μετά τον Εμφύλιο.
- ΜΕΡΟΣ ΠΕΜΠΤΟ: Σκέφτονται την πατρίδα.
- ΜΕΡΟΣ ΕΚΤΟ: Νέα ζωή – [προοικονομία].
- ΜΕΡΟΣ ΕΒΔΟΜΟ: Γουέμπλεϊ 1971, επιστράτευση 1973, Κύπρος, ποδόσφαιρο, τηλεόραση «Λούνα Παρκ», κατηχητικό.
- ΜΕΡΟΣ ΟΓΔΟΟ: Θάνατοι – ιστορία της Φανής.
- ΕΠΙΛΟΓΟΣ: Θάνατος Φανής 1978 – κισμέτ.
Η Στέλλα Καλλέ μιλά για τη Θρακική Ιστορία και τον Θρακικό Πολιτισμό.
Μιλά για έθιμα και γιορτές, για συνταγές, για την εκπαίδευση και τα σχολεία, καθώς και για τη θέση των κοριτσιών και της γυναίκας γενικότερα. Περιλαμβάνει πλούσια γλωσσικά στοιχεία, πολλά από τα οποία επεξηγούνται σε υποσημειώσεις. Σημαντική είναι η αναφορά στη φυματίωση, στο ποτό και στο κουμάρι.
Σε ένα δημοσίευμά της, η Τζένη Κουκίδου γράφει:
«Διαβάζοντας, δεν μπορείς να μην σημειώσεις νοερά την ηθογραφία, τα ήθη και τα έθιμα, την εποχή και τον τόπο, που αναδεικνύονται με όλες τους τις «αποχρώσεις» και ζωντανεύουν το Θρακιώτικο στοιχείο. Δεν μπορείς να μη γοητευτείς από τις μικρές, διάσπαρτες αποκαλύψεις, εντέχνως εμβόλιμες ανάμεσα στις αφηγήσεις, που πυροδοτούν το ενδιαφέρον σου και σε κρατάνε υπ’ ατμόν για τη συνέχεια. Δεν μπορείς παρά να αφεθείς να σε παρασύρει στον αγώνα για επιβίωση αυτών των ανθρώπων».
Στο σχολείο, στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, η Λογοτεχνία ως τέχνη του λόγου συχνά υποβαθμίζεται. Φαντάζομαι σε μια σωστή εκπαίδευση (γιατί είμαι και δάσκαλος που πιστεύω πολύ στο ζεστό δασκαλίκι), τα παιδιά μας στην Ιστορία, στη Λογοτεχνία και στην Τέχνη να απλώνουν τα μάτια τους σε τρία επίπεδα: το παγκόσμιο, το ελληνικό και το ντόπιο. Όταν το κάνουν αυτό, η αρχή της συμπληρωματικότητας θα τους δίνει το μέτρο στη ζωή και στη σκέψη.
Δεν πρέπει να μαθαίνουμε μόνο ό,τι θα γράψει η Ιστορία. Χρειάζεται να κάνουμε ανθρώπους ικανούς να ζουν. Η ποίηση, τι άλλο θέλει αν όχι να δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα; Μια ατμόσφαιρα δημιουργική και αναδημιουργική.
Η άποψή μου, μετά από τη μακρόχρονη ενασχόλησή μου με το θέμα, είναι ότι η χρησιμοποίηση των λογοτεχνικών κειμένων τοπικής λογοτεχνίας ως παράλληλων κειμένων στο μάθημα της Λογοτεχνίας και (ανάλογα με το κείμενο) ως πηγών στο μάθημα της Ιστορίας, είναι μια νέα δημιουργική προσέγγιση της τοπικής ιστορίας στο σχολείο μας. Το βιβλίο το οποίο παρουσιάζουμε προσφέρεται για την τοπική ιστορία και λογοτεχνία.
Πολλά τμήματα από το μυθιστόρημα «Ο δρόμος του σπαραγμού» είναι κατάλληλα βοηθήματα για τα παιδιά της Θράκης. Η Στέλλα περιγράφει με καθαρότητα και αμεσότητα την καθημερινή ζωή, τα ήθη και έθιμα, τις αγροτικές ασχολίες, τη γλώσσα, τις χαρές και τους πόνους ανδρών και γυναικών. Κάποια σημεία είναι, θα έλεγα, ιστορικά ντοκουμέντα.
