Αφιέρωμα στα 50 χρόνια από τον θάνατό του Κώστα Βάρναλη (1884 – 1974)
Γράφει ο Θανάσης Μουσόπουλος
Όταν το 1926 απολύθηκε από το δημόσιο για πολιτικούς λόγους, συνεργάστηκε για λόγους βιοπορισμού με εφημερίδες, γράφοντας καθημερινά χρονογραφήματα – που μοιάζουν με επιφυλλίδες και μικρά άρθρα. Συνολικά 3.500 κείμενα! Ένας θησαυρός θέσεων και απόψεων του Κώστα Βάρναλη, για θέματα ποικίλα, επικαιρότητας αλλά και διαχρονικά.
Τα τελευταία χρόνια ο Νίκος Σαραντάκος συγκεντρώνει, ταξινομεί θεματολογικά και δημοσιεύει στις εκδόσεις «Αρχείο» τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη. Έχουν εκδοθεί ήδη επτά τόμοι. Το 2023 κυκλοφόρησε ο έβδομος πολυσέλιδος τόμος «Φιλολογικά», με 400 χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958. Τα κείμενα αναφέρονται στη λογοτεχνία, την αισθητική, τη γλώσσα, την εκπαίδευση και το βιβλίο. Στον Πρόλογό του σημειώνει: «Θεώρησα σκόπιμο στον τόμο να εντάξω επίσης τα χρονογραφήματα σχετικά με την εκπαίδευση, ένα θέμα για το οποίο ο Βάρναλης, ως πρώην εκπαιδευτικός, είχε ιδιαίτερη ευαισθησία».
Να σημειώσω ότι στο πρόσφατο άρθρο μου «Κώστας Βάρναλης, Παιδί και Παιδική Λογοτεχνία» (26 Ιουνίου 2024) παρουσιάζω, με βάση άλλες πηγές και κείμενα του Βάρναλη, σχετικές με το θέμα απόψεις του.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιάσω κάποιες θέσεις του Βάρναλη, που είναι από χρονογραφήματα του τόμου αυτού, αναφορικά με την παιδεία και την εκπαίδευση. Επιδίωξή μου είναι να δώσω τον λόγο στον ίδιο τον Κώστα Βάρναλη σχετικά με την παιδεία και εκπαίδευση στη χώρα μας, χωρίς να παρουσιάζω τις δικές μου θέσεις.
Επέλεξα τα αποσπάσματα με βάση τους κύριους πρωταγωνιστές: μαθητές, δάσκαλοι, γονείς, κοινωνία, υπουργείο Παιδείας. Σε κάθε απόσπασμα, σε παρένθεση σημειώνεται ο χρόνος δημοσίευσης.
Ο ίδιος ο Βάρναλης σημειώνει: «Υπήρξα κι εγώ καθηγητής επί 18 χρόνια. Και ξέρω και τις δυσκολίες του επαγγέλματος και τη βαθύτερη ψυχολογία του μαθητού» (1942). Ο Κώστας Βάρναλης, σε όλα τα θέματα και ζητήματα ατομικής και κοινωνικής ζωής, δίνει προτεραιότητα στον ρόλο της κοινωνίας.
«Σ’ όλα τα ζητήματα της πνευματικής ζωής, από τα πιο τεχνικά ως τα πιο γενικά, χρειάζεται η αναζήτηση του κοινωνικού καθορισμού» (1943).
Συνδέονται στον ιδεολογικό κόσμο του Βάρναλη όλοι οι τομείς. Γι’ αυτό λέγει:
«Κρίση κοινωνική, κρίση πολιτική, κρίση ηθική και κρίση πνευματική. Πάνε χέρι χέρι όλα μαζί την κατηφοριά. Από βυθό σε βυθό, που λέει ο Σολωμός, όσο ν’ ανοίξουνε τα φτερά τα μεγάλα για τ’ αψήλου, που λέει ο Παλαμάς» (1950).
Και φτάνουμε στις επιμέρους θέσεις και απόψεις του Κώστα Βάρναλη για το σχολείο, για το οποίο τονίζει:
«Το σχολειό είναι ο καθρέφτης κάθε εποχής, η μικρογραφία κάθε πολιτισμού» (1942).
«Πολύ γνωστός ο νόμος, πως δεν είναι το σχολειό που φκιάνει την κοινωνία, παρά η κοινωνία που φκιάνει το σχολειό της» (1950).
Για την παιδεία μιλά αιχμηρά σε πολλά κείμενα:
«Όσο πιο χαλασμένη η παιδεία του λαού, όσο πιο απλωμένη η βασιλεία του σκοταδιού, τόσο πιο στερεωμένα τα προνόμια των ολίγων» (1950).
«Η παιδεία στον τόπο αυτόν ποτές δεν ήτανε είδος πρώτης ανάγκης. Το τελευταίο πράμα που συλλογίζεται το κράτος είναι η μόρφωση του λαού. Για όλα υπάρχουν στραβά λεφτά, για την παιδεία δεν υπάρχουν. Η παιδεία βλάφτει. Το κράτος, ανοίγοντας τα μάτια του λαού, θα βγάλει τα δικά του. Κι αν δεν την καταργεί ολότελα, την αφήνει να ρέψει μοναχή της» (1950).
Καυστικό και διαχρονικό το σχόλιό του:
«Ό,τι ενδιαφέρει λιγότερο το νεοελληνικό “πολιτισμό” είναι το πνεύμα. Κι η αιτιολογία του φαινομένου κοινωνικοϊστορική. […] Κανένας πρόσκαιρος κλονισμός δεν μπόρεσε ν’ ανατρέψει το φεουδαρχικό πνεύμα. Σήμερα είναι πανίσχυρο κι εδώ και σ’ όλον τον κόσμο. Κι επομένως παντού, το πνεύμα είναι ή ξεπεσμένο ή βρίσκεται σε διωγμό» (1950).
Η εκπαίδευση, οι δάσκαλοι, οι μαθητές και η οικογένεια ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τον Κώστα Βάρναλη. Μια μικρή επιλογή για την αλυσίδα αυτή:
«Το σοφότερο εκπαιδευτικό πρόγραμμα, το καλύτερο προσωπικό και η μεγαλύτερη όρεξη για σπουδή δεν μπορούνε ν’ αποδώσουν τίποτα, όταν οι υλικοί όροι (χώρος και χρόνος) λείπουν. Αυτά συνήθως τα δυο πράγματα τα θεωρούμε τελευταία· κι όμως είναι τα πρώτα. Αλλιώς η σπουδή μένει ένας τύπος. Και η ουσία (η μόρφωση) χάνεται» (1942).
«Θα έπρεπε όλη η λαϊκή παιδεία να γνωρίζει στα παιδιά τους τρεις πρωταρχικούς κόσμους, που μ’ αυτούς θα λογαριάζεται πάντα: τον εαυτό του, τη φύση, την κοινωνία» (1950).
Συχνά μιλά για τον «κακό» μαθητή και τον ρόλο της οικογένειας:
«Κακός μαθητής δεν είναι ο αμελής ή εκείνος που διαβάζει μεν, αλλά “δεν παίρνει τα γράμματα”. Κακός μαθητής είναι ο απειθάρχητος, ο ανευλαβής κι ο ταραξίας. Ο αμελής, θεληματικός ή αθέλητος, βλάφτει μονάχα τον εαυτό του. Ενώ ο απειθάρχητος κ.λπ. βλάφτει και τους άλλους. Μολύνει ολάκερη την τάξη, με το παράδειγμά του» (1942).
«Η οικογένεια γεννάει το θηρίο, η κοινωνία το εξαγριώνει περισσότερο και το σχολειό το … γυμνάζει […] Το σχολειό ασφαλώς δε μπορεί να κάνει αγγέλους τα θηρία. Μπορεί όμως να κάνει “εντατική καλλιέργεια” του συμπαθητικού συναισθήματος στην ψυχή των μαθητών και να σηκωθεί αντιμέτωπο προς την οικογένεια, που είναι το κύτταρο της κοινωνίας» (1939).
Τελικά, βέβαια, όπως φαίνεται και από τα προηγούμενα αποσπάσματα, η κύρια ευθύνη πέφτει στην οργάνωση της κοινωνίας – στο κράτος με άλλα λόγια:
«Αλλά υπεύθυνοι γι’ αυτά τα παρατράγουδα δεν είναι ούτε οι μαθηταί (έχουν το ελαφρυντικό της ηλικίας) ούτε οι δάσκαλοι. Υπεύθυνοι είναι η κοινωνία και η συγκέντρωση πολλών παιδιών σε κάθε τάξη» (1942).
«Το κράτος δεν υπολήπτεται το λαό· ο λαός δεν υπολήπτεται το δάσκαλο· κι ο δάσκαλος δεν υπολήπτεται τον εαυτό του […] [Σκοπός της παιδείας] όχι η μετάδοση γνώσεων παρά η μόρφωση της ψυχής και του χαρακτήρα» (1952).
«Το Υπουργείο της Παιδείας είναι η κεφαλή κι οι δάσκαλοι τα όργανα. Μα όσο μυαλό έχουνε τα όργανα δεν το έχ’ η κεφαλή. Όσα ξέρει ο δάσκαλος δεν τα ξέρουν εκατό υπουργοί. Κι αν ο δάσκαλος είναι θεωρητικά ο υπηρέτης, όμως πραγματικά είναι ο νοικοκύρης της παιδείας. Κι όσα ξέρει ο νοικοκύρης δεν τα ξέρει ο κόσμος όλος!» (1951).
Ολοκληρώνοντας τον περίπατό μας αυτόν στον εξαιρετικό τόμο «Φιλολογικά» με τα χρονογραφήματα του Κώστα Βάρναλη, θεωρώ χρήσιμο να αναφέρω ένα κείμενό του με τίτλο «Δημόσιες Βιβλιοθήκες» (σελ. 190-191, 7 Απριλίου 1943). Σε άλλο κείμενό μου για το βιβλίο και τους συγγραφείς θα επεκταθώ. Τώρα θα αναφέρω μία φράση μόνο που με συγκίνησε (συνειρμικά) ιδιαίτερα: «Αλλά δεν φτάνει να υπάρχουνε βιβλιοθήκες. Πρέπει να είναι και οι ίδιες κατοικήσιμες και οι ώρες που λειτουργούνε κατάλληλες για το κοινό – το περισσότερο κοινό».
Τα ωράρια των βιβλιοθηκών τέτοια που να μπορούν να τα επισκέπτονται μαθητές και μαθήτριες, σημειώνω εγώ.
Και κλείνουμε με ένα γνωστό ποίημα του Κώστα Βάρναλη:
Εθνική Παιδεία
Γανιάσατε, δασκάλοι, να ξεμάθω
να ‘μαι εγώ, να στοχάζομαι, να θέλω –
ψέματα όλο ν’ ακούω, να λέω, να πράττω,
για ψέματα να ζω και να πεθαίνω.
Δεν μπόρεσε η σπουδή να με χαλάσει.
Αντέξανε σαρκίο, ψυχή και γνώση
μα κάθε τόσο θάνατος να ξέρεις
ότ’ είσαι πάντα πουλημένο κρέας.
