«Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλαίνονται και οι γρες»…
Στην αρχή του κύκλου της αναγέννησης της ζωής, όταν… η Περσεφόνη επισκέπτεται ξανά τη μητέρα τη Θεά Δήμητρα και η φύση χαμογελά …ξυπνώντας από το χειμωνιάτικο λήθαργο είναι τοποθετημένες οι γιορτές της Αποκριάς, εκφράζοντας την αδήριτη ανάγκη του ανθρώπου να γιορτάσει την αναγέννηση της φύσης και του κύκλου της ζωής: «Ενώ εις τας πόλεις ο κόσμος διασκεδάζει την Αποκριάν εις τας κατ’ οίκον συγκεντρώσεις έιτε εις δημοσίους χορούς…εις τα χωριά ο αγρότης και μέσα εις τα γέλια και τα φαγοπότια της Αποκριάς έχει την αίσθηση της μεταβολής που επέρχεται την εποχήν αυτήν εις την φύσιν», γράφει ο λαογράφος Γεώργιος Μέγας συνδέοντας εμμέσως τα αποκριάτικα έθιμα με τα δρώμενα της αρχαιότητας που σχετίζονται με την αναγέννηση της φύσης.
Αποκριά – Καρναβάλι (προέρχεται από το carne-levane που σημαίνει την άρση του κρέατος, δηλαδή Aποκριά) Yπάρχει και μια διαφορετική εκδοχή σύμφωνα με την οποία η λέξη προέρχεται από το carmus navalis που σημαίνει αμαξίδιο ναυτικό, διότι στις παρελάσεις που κατά την αρχαιότητα έρχονταν από την Ελευσίνα και έφερναν τον Iερό Πέπλο στον Παρθενώνα, μέσω της Iεράς Oδού, παρήλαυνε και ένα μοντέλο ιερού πλοίου. Έτσι δόθηκε το όνομα "κάρρο-νάβαλε" που ερμηνεύεται ως καρότσι-καΐκι ναυτικό. Σε αρχαία αγγεία υπάρχει παράσταση του Διονύσου που κάθεται σε ένα τέτοιο τροχοφόρο κάρρο-νάβαλε. Tα γνωστά σε όλους μας άρματα και το ομοίωμα του Kαρνάβαλου είναι η συνέχεια των γιορτών των Bακχαναλίων.
"Η δούλα ντύνεται κυρά και ο υπηρέτης αφέντης"
Επιχειρώντας μια ανατομή των αποκριάτικων εθίμων από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα θα δούμε "καρναβάλια" στην αρχαία Αίγυπτο κατά τις γιορτές της 'Iσιδας, στην αρχαία Ελλάδα στα Διονύσια, στην Eβραϊκή θρησκεία στο Πουρίμ. Σε όλες αυτές τις γιορτές περιλαμβάνεται η μεταμφίεση, καθώς μεταμφιέσεις εμφανίζονται γύρω στο 2000 π.Χ. στην Ασία, και συγκεκριμένα στη Μεσοποταμία και τη Βαβυλώνα.
Διονυσιακή λατρεία
Στην Ελλάδα τα αποκριάτικα έθιμα αποτελούν συνέχεια των λατρευτικών τελετών προς τιμήν του Διονύσου. Κατά τη διάρκεια των διονυσιακών εορτών, οι λάτρεις του θεού Διονύσου φορούσαν δέρματα ζώων, άλειφαν το πρόσωπο τους με κατακάθι από κρασί, στεφανώνονταν με κισσό, που αποτελούσε το ιερό φυτό του θεού Διονύσου και, γενικά, προσπαθούσαν να πάρουν τη μορφή σατύρων. Τις διονυσιακές τελετές συνόδευε ο διθύραμβος που ήταν ένας χορικός ύμνος. Η Διονυσιακή λατρεία εξαπλώνεται από την Αρχαϊκή εποχή και μετά, με διάφορες γιορτές όπως τα Βάκχεια, Κώμοι, Λήναια, Ανθεστήρια. Κάποια στοιχεία τους, τα συναντούμε και σήμερα όπως οι μεταμφιέσεις, οι χοροί, η οινοποσία, και η ευθυμία που γενικευόταν και έφτανε σε επίπεδα παροξυσμού.
Τα Βάκχεια των αρχαίων Ελλήνων και τα Κρόνια των Ρωμαίων, με τους τρελούς χορούς τους και τις θορυβώδεις εκδηλώσεις τους, αποτέλεσαν τον πραγματικό σπόρο της Αποκριάς. Στην αρχή αυτές οι γιορτές κρατούσαν μόνο μια ημέρα, μετά την παρέμβαση του Καίσαρα τρεις ημέρες και στη συνέχεια επτά.
Ρωμαϊκά Κρόνια: οι δούλοι περιγελούν τους κυρίους τους…
Κατά τα Κρόνια, τα οποία άρχιζαν τις πρώτες ημέρες του Ιανουαρίου (καλένδας), οι δούλοι θεωρούνταν ελεύθεροι και είχαν το δικαίωμα να περιγελούν τους κυρίους τους και να λένε ο,τιδήποτε σε βάρος τους. Μερικοί μάλιστα κύριοι μεταμφιέζονταν σε δούλους για να σερβίρουν και να υπηρετήσουν τους πραγματικούς δούλους στο συμπόσιο της γιορτής που τελείωνε με όργια. Με την κατάκτηση της Γαλατίας από τους Ρωμαίους, τα έθιμα της χώρας αυτής αναμίχθηκαν με τα ρωμαϊκά με αποτέλεσμα να προκύψουν νέες γιορτές και τρόποι εορτασμού.
Κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής και της βυζαντινής περιόδου, οι Αποκριές γιορτάζονταν στον ιππόδρομο . Τις γιορτές αυτές τις διοργάνωνε ο αυτοκράτορας. Σε εκείνες τις γιορτές δεν έπαιρναν μέρος μόνο οι ευγενείς, αλλά και ο απλός λαός.
Επίσης οι υπόδουλοι στους Τούρκους Έλληνες γιόρταζαν την αποκριάτικη περίοδο μεταμφιεσμένοι με προβιές.
Μεσαίωνας : Ημέρα των τρελών και των αθώων
Κατά το Μεσαίωνα, η Εκκλησία προσπάθησε να καταπνίξει την Αποκριά, χωρίς όμως να το κατορθώσει. Η αποκριά έγινε θέμα διάφορων Συνόδων και ιδιαίτερα μια αποκριάτικη παράδοση η οποία δεν συμφωνούσε με τον αυστηρό Χριστιανισμό, η επονομαζόμενη Ημέρα των τρελών και των αθώων.
Στη μορφή που είναι γνωστό σήμερα το καρναβάλι διαμορφώθηκε κατά το Mεσαίωνα στην Iταλία, όπου οι γιορτές της Aποκριάς και το καρναβάλι έχουν το δικό τους ιδιότυπο χαρακτήρα. Tο έθιμο διαδόθηκε σε όλες τις χώρες, επηρεάστηκε και εμπλουτίστηκε από τα τοπικά έθιμα και τις παραδόσεις. Παντού όμως κυριαρχεί το άρμα του βασιλιά καρνάβαλου και οι χοροί μεταμφιεσμένων.
«Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλαίνονται και οι γρες»…
Ο παραδοσιακός εορτασμός της Αποκριάς κορυφώνεται την τελευταία Κυριακή, την Κυριακή της Τυρινής, που λέγεται και Τρανή Αποκριά. «Τσι Μεγάλες Αποκρές κουζουλαίνονται (τρελαίνονται, ξεφαντώνουν) και οι γρες», λέγουν επιγραμματικά στην Κρήτη.
Μαριάννα Ξανθοπούλου
