Αφιέρωμα στα 50 χρόνια από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη (1884-1974)
Το 2024 τιμούμε τα 50 χρόνια από τον θάνατο του οικουμενικού Θρακιώτη Κώστα Βάρναλη (1884-1974) και, συγχρόνως, τα 140 χρόνια από τη γέννησή του.
Είχε μια δημιουργική και συνάμα δύσκολη πορεία. Όταν απολύθηκε από καθηγητής για πολιτικούς λόγους από το δημόσιο, αναγκάστηκε, για να ζήσει, να συνεργάζεται με εγκυκλοπαίδειες, περιοδικά και κυρίως με εφημερίδες.
Συνολικά, 3.500 χρονογραφήματα! Ένας θησαυρός θέσεων και απόψεων του Κώστα Βάρναλη για θέματα ποικίλης επικαιρότητας αλλά και διαχρονικά. Το 2023, με την επιμέλεια του Νίκου Σαραντάκου, κυκλοφόρησε στις εκδόσεις «Αρχείο» ο έβδομος πολυσέλιδος τόμος «Φιλολογικά», με 400 χρονογραφήματα δημοσιευμένα σε αθηναϊκές εφημερίδες την περίοδο 1939-1958. Τα κείμενα αναφέρονται στη λογοτεχνία, στην αισθητική, στη γλώσσα, στην εκπαίδευση και στο βιβλίο.
Στο κείμενό μας στοχεύουμε στον προσδιορισμό του όρου «περιρρέουσα ατμόσφαιρα».
Από τον τόμο αυτό επιλέξαμε αποσπάσματα από το ομότιτλο χρονογράφημα «Η περιρρέουσα ατμόσφαιρα» (21 Ιανουαρίου 1943), που αναφέρονται στον Εμμανουήλ Ροΐδη, για τον οποίο αφιερώνει άλλο χρονογράφημά του (στις 20 Σεπτεμβρίου του 1942).
Μιλά επαινετικά και αντικειμενικά για τον δημιουργό της «Πάπισσας Ιωάννας»:
«Ο Ροΐδης (1836-1904) δεν ήταν απλώς έξυπνος αλλά και θετικό μυαλό, χωρίς προλήψεις. Κι όχι μονάχα μορφωμένος, παρά και προοδευτικός άνθρωπος. Και μαχητής. Στην εποχή του, μίαν εποχή πνευματικής αντίδρασης, όταν το πανεπιστήμιο έδινε το σύνθημα της επιστροφής προς τα πίσω […] ο Ροΐδης στάθηκε προοδευτικός και συγχρονισμένος διανοητής. Από τους πρώτους δέχθηκε τη θεωρία του περιβάλλοντος στην εξήγηση του αισθητικού φαινομένου κι από τους πρώτους αναγνώρισε την αλήθεια πως η ζωή δεν είναι στάσιμη, παρά εξελίσσεται και πως τα ιδανικά δεν είναι σε κάθε καιρό τα ίδια.
Βέβαια, οι “αλήθειες” αυτές είναι αλήθειες μισές. Αλλά για την εποχή εκείνη ήταν σχεδόν επαναστατικές. Επαναστατικός εδείχθη ο Ροΐδης και στο ζήτημα το γλωσσικό».
Ο Κώστας Βάρναλης σημειώνει ότι, ενώ ενθουσιάστηκε με το “Ταξίδι” του Ψυχάρη και με το βιβλίο του “Τα είδωλα” υποστήριξε τα ιστορικά δικαιώματα της δημοτικής, ο ίδιος έγραφε «μιαν καθαρεύουσα αλύγιστη».
Στο δεύτερο μέρος του χρονογραφήματός του, ο Βάρναλης αναφέρεται με λεπτομέρειες στην κηδεία του Ροΐδη, το 1904, την οποία παρακολούθησε νέος φοιτητής και ο ίδιος.
Κλείνοντας, σημειώνει ότι τότε που έγραφε το χρονογράφημά του (το 1942) «Τα θυμήθηκα όλ’ αυτά κι έπεσα σε συλλογή. Η ακαδημαϊκή μας διανόηση από τότε έμεινε η ίδια (βλέπε υπόθεση Κακριδή – ενν. τη δίκη των τόνων), αλλά και των νέων μας διανοητών ξαναγύρισε πολύ πιο πίσω απ’ όσο είχε προχωρήσει η διανόηση του Ροΐδη».
Στο χρονογράφημα του επομένου έτους, ο Βάρναλης -αφού ανέφερε ότι ο Ροΐδης είναι από τους πρώτους που δέχθηκε τη θεωρία του περιβάλλοντος- μιλά για την «περιρρέουσα ατμόσφαιρα».
Είναι αρχαίο το ρήμα περιρρέω, που σημαίνει «ρέω γύρω γύρω». Δεν έχω υπόψη μου πότε γεννήθηκε η συνεκφορά «περιρρέουσα ατμόσφαιρα» από τη μετοχή ενεστώτα του ρήματος· αναμφίβολα είναι καθαρευουσιάνικη. Πιθανόν να μεταφράζει κάτι ξενόγλωσσο. Απλά θα λέγαμε «γενικό κλίμα».
Αναζητώντας στοιχεία, βρήκα μια ωραία φράση του Θουκυδίδη –που κατά το ήμισυ είναι θρακιώτης– «Προς έκαστα δει εχθρόν ή φίλον μετά καιρού γίγνεσθαι» (μτφρ.: σε όλα τα πράγματα πρέπει να γίνεται κανείς εχθρός ή φίλος, ανάλογα με τις περιστάσεις».
Ο Κώστας Βάρναλης σημειώνει ότι o Ροΐδης «Έφερνε ένα νέο στοιχείο στην ερμηνεία του καλλιτεχνικού φαινομένου, “περιρρέουσα ατμόσφαιρα”».
Με τα δύο αποσπάσματα που παραθέτουμε διευκρινίζεται, φρονώ, ο όρος.
«Δεν υπάρχει ζήτημα αν ο ποιητής γεννιέται ή γίνεται. Και τα δύο είναι αληθινά. Δεν προκόβει στη δουλειά του ένας ποιητής αν δεν έχει τάλαντο, δηλαδή αν δεν έχει από γεννησιμιό του ευαισθησία οπτική κι ακουστική, φαντασία πολλή και δημιουργικές ικανότητες. Αλλά και δε θα προκόψει, μολονότι τα έχει όλα αυτά, αν η κοινωνία ή δεν ενδιαφέρεται για την τέχνη ή δεν εκτιμά τους εργάτες της και δεν τους υποστηρίζει. Αλλά πότε μια κοινωνία ενδιαφέρεται για την τέχνη και γίνεται θερμός πελάτης των έργων της; Σ’ εποχές ανόδου».
«Πάντως ο καλλιτέχνης κι ο ποιητής δεν δημιουργούνε τον κόσμο τους “εκ του μηδενός”. Η συναισθηματικότητα, η ιδεολογία και το αισθητικό πρόσταγμα, που θα αιτιολογήσουν κοινωνιολογικά το περιεχόμενο και την τεχνική, είναι στοιχεία υπερατομικά. Ο δημιουργός θα δώσει σ’ όλα αυτά την ατομική του σφραγίδα, μεγάλην ή μικρή, αδιάφορο. Αλλά δεν υπάρχει η δυνατότητα για μεγάλα έργα σ’ εποχές μικρές. Αν δώσουμε τέτοιο νόημα στη θεωρία του περιβάλλοντος, τότε δεν πρόκειται να πέσουμε έξω. Κι ο Ροΐδης θα έχει δίκιο υποστηρίζοντας πως ο ποιητής γίνεται αφού έχει γεννηθεί ποιητής. Αλλιώς γίνεται κύμβαλον αλαλάζον».
Αυτά λέγει ο πρωτοπόρος Εμμανουήλ Ροΐδης και τον αναγνωρίζει ο οικουμενικός Θρακιώτης Κώστας Βάρναλης.
