50 χρόνια από τον θάνατο του Οικουμενικού Θρακιώτη
Στο βιβλίο μου «Ο θείο – Κώτσο της Θράκης» (εκδ. Σπανίδης, Ξάνθη, 2015) περιέχεται το κεφάλαιο: Κώστας Βάρναλης «Γράμματα από το Παρίσι»(1926) – Επιμέλεια Ν. Σαραντάκος (2013) στις σελίδες 90 – 93.
Στο νέο κείμενό μου επανέρχομαι στο βιβλίο «Γράμματα από το Παρίσι», για δύο λόγους. Πρώτος νιώθω την ανάγκη – με την ευκαιρία των 50 χρόνων από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη – να προβάλω τη συμβολή του Νίκου Σαραντάκου στη μελέτη του βαρναλικού έργου. Δεύτερος λόγος είναι να αξιολογήσω συνοπτικά το περιεχόμενο του συγκεκριμένου βιβλίου.
Το καλοκαίρι του 1926 ο Βάρναλης, απολυμένος από τη δημόσια εκπαίδευση για ιδεολογικούς λόγους, ενώ έχει απορριφθεί η αίτησή του να του χορηγηθεί σύνταξη έναντι της σχεδόν εικοσαετούς προϋπηρεσίας του στην εκπαίδευση, είναι αναγκασμένος να βιοποριστεί από την πένα του. Ως το 1958 που πήρε σύνταξη ο Βάρναλης έγραψε σε διάφορες εφημερίδες περίπου 3500 χρονογραφήματα.
Ο Νίκος Σαραντάκος συγκέντρωσε και επιμελήθηκε την έκδοση 1.634 από αυτά, σε επτά θεματικούς τόμους: Αττικά, Αστυνομικά, Συμποσιακά, Πολεμικά, Ερωτικά, Ιστορικά και Φιλολογικά.
Επιπλέον, ο Σαραντάκος επιμελήθηκε στις εκδόσεις Αρχείο το 2014 τη συλλογή άρθρων με τον τίτλο «Τι είδα εις την Ρωσσίαν των Σοβιέτ», και περιέχει τις εντυπώσεις του Κώστα Βάρναλη από το ταξίδι του στην ΕΣΣΔ το 1934, όταν είχε προσκληθεί να παρακολουθήσει το 1ο Συνέδριο της Ένωσης Σοβιετικών Συγγραφέων. Τον προηγούμενο χρόνο, 2013, επιμελήθηκε το βιβλίο που παρουσιάζουμε στο τωρινό κείμενό μας. Επίκειται η κυκλοφορία δύο ακόμη τόμων με χρονογραφήματα.
Ο Βάρναλης για να ζήσει πάλευε για το μεροκάματο. Ο Σαραντάκος παρατηρεί:
«Ο Βάρναλης τα χρόνια που εργαζόταν στον Τύπο δεν ήταν ιδιαίτερα παραγωγικός σε ό,τι αφορά τη λογοτεχνική παραγωγή. Ήδη προτού ξεκινήσει την καθηµερινή συνεργασία µε την εφημερίδα, όταν ακόµη εργαζόταν για την εγκυκλοπαίδεια και το λεξικό της «Πρωίας», παραπονιόταν σε συνεντεύξεις του ότι η λογοτεχνία θέλει να είσαι αργόσχολος ή να έχεις µια αργοµισθία – όπως πάρα πολλοί λογοτέχνες της αστικής τάξης οι οποίοι είχαν τοποθετηθεί σε καλοπληρωµένες θέσεις που δεν απαιτούσαν πολλή δουλειά. Όταν ο Βάρναλης έγραφε οκτώ ώρες για το λεξικό ή συνεργαζόταν καθηµερινά µε εφηµερίδες δεν είχε χρόνο για να ασχοληθεί µε τη λογοτεχνία».
Με τις εκδόσεις του Αρχείου αναδεικνύεται το «άλλο – άγνωστο» έργο του Βάρναλη. Για όλη αυτή την προσπάθεια του Νίκου Σαραντάκου, με την ευκαιρία των 50 χρόνων από τον θάνατο του Κώστα Βάρναλη, νιώθω την ανάγκη να τον συγχαρώ για τους 7+2 τόμους που επιμελήθηκε με κείμενα του Οικουμενικού Θρακιώτη και να του ευχηθώ καλή συνέχεια.
Το βιβλίο «Γράμματα από το Παρίσι», περιλαμβάνει κείμενα του Βάρναλη που δημοσιεύθηκαν στην εφημερίδα Πρόοδος της Αθήνας (από το Μάιο ως τον Σεπτέμβριο του 1926).
Το 1926 ο Βάρναλης επισκέφτηκε τη Γαλλία ως ανταποκριτής μιας εφημερίδας που δεν υπάρχει πια (Πρόοδος των Αθηνών). Σε μια στήλη που ονομαζόταν «Γράμματα από το Παρίσι» ή «Παρισινά Γράμματα», κατέγραψε τις εντυπώσεις του, όχι μόνο από το Παρίσι, αλλά και από διάφορα άλλα μέρη της χώρας. Είναι οι πρώτες ανταποκρίσεις που έγραψε από κει – άρθρα ευχάριστα, ανάλαφρα, ενδιαφέροντα για όλους, γραμμένα με κέφι και σοβαρότητα, με την ευγενική ειρωνεία και το χιούμορ που χαρακτηρίζει τον ποιητή.
Εκτός από τις ανταποκρίσεις δημοσιεύονται επίσης «Εφτά άρθρα περί αισθητικής, που γράφτηκαν την ίδια περίοδο, τα περισσότερα στο Παρίσι. Η έκδοση διαθέτει ένα εξαιρετικά προσεγμένο χρονολόγιο και έχει το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό ότι περιλαμβάνει αρχειακές φωτογραφίες του ποιητή από τα χρόνια της Γαλλίας, δύο σκίτσα φίλων του καλλιτεχνών και πρωτότυπη εικονογράφηση, βασισμένη στις φωτογραφίες που συνόδευαν τότε τα άρθρα της Προόδου», όπως διαβάζουμε στο οπισθόφυλλο του βιβλίου.
Ο Βάρναλης αγάπησε πολύ το Παρίσι, που ήταν τότε η παγκόσμια πρωτεύουσα της καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, και αργότερα έλεγε ότι μόνο στη Γαλλία πέρασε ευτυχισμένα χρόνια. Ήδη ως υπότροφος του ελληνικού κράτους σπούδασε στο Παρίσι 1920 – 21 και 1923 – 24. Άλλωστε στη Γαλλία έγραψε ή σχεδίασε τα πιο σημαντικά του έργα. Η παραμονή στο Παρίσι ήταν και περίοδος έντονης μελέτης, που οδήγησε και στη στροφή του Βάρναλη προς τον μαρξισμό και την αριστερά.
Πλούσια η θεματολογία: Εκπαιδευτική κατάσταση, κοινοβουλευτισμός, φεμινισμός, ελευθερία και δημιουργία στο σχολείο, πνευματική ζωή, έρωτας, τουρισμός / βιομηχανία, Κοινωνία των Εθνών – μια τρύπα στο νερό: να μερικά από τα θέματα που επανέρχονται στα παρισινά κείμενα του Βάρναλη.
Για τα κείμενα Αισθητικής παρατηρεί ο επιμελητής : «Πρόκειται για εφτά κείμενα γραμμένα την ίδια εποχή και δημοσιευμένα επίσης στην Πρόοδο, όπου ο Βάρναλης εκθέτει ορισμένες βασικές αρχές της αισθητικής του σκέψης, την οποία κι ο ίδιος τότε διαμόρφωνε, προχωρώντας ψηλαφητά, και στις οποίες επανέρχεται αργότερα σε επόμενα κείμενά του. Περισσότερο επιμένει στις προϋποθέσεις και τους περιορισμούς της λογοτεχνικής κριτικής. Χαρακτηριστικό είναι ότι δεν χρησιμοποιεί ακόμα μαρξιστική ορολογία, άλλωστε ελληνικά μαρξιστικά κείμενα περί αισθητικής δεν υπήρχαν ακόμη».
Κλείνοντας το κείμενό μας δύο αποσπάσματα από το κείμενο «Σωματικά και ψυχική λουτρά» που δημοσιεύθηκε στις 25 Ιουλίου 1926, για μια γεύση «καλοκαιρινή» του «καυστικού» ύφους του Βάρναλη:
Α – «Εγγλέζοι και Αμερικάνοι τσαλακωμένοι με τις γυναίκες τους χωρίς τακούνια και πούδρα, Σκανδιναβοί με τα παιδιάτικα μάτια, Αραπάδες με φράκο, με μονόκλ και διαμαντικά, διαγωνίζονται με Φραντσέζους με την απαραίτητη ροζέτα. Όταν τις ώρες του δείπνου, η ορχήστρα παίζει στις μεγάλες σάλες που βλέπουν προς τη θάλασσα κι οι «πούλες», ελαφρές απ’ όλες τις απόψεις, σμίγουν το επαγγελματικό τους κέφι με τις σπίθες και τον αφρό της σαμπάνιας, σκέπτεσαι, πως ο κόσμος σήμερα δεν χωρίζεται σε έθνη, αλλά σε χώρες με υψηλό ή χαμηλό συνάλλαγμα. Τα γκαρσόνια, αμέμπτου περιβολής σαν διπλωματικοί υπάλληλοι, παρασταίνουν με την περήφανη προθυμία τους και το επίσημο μειδίαμά τους την αιωνία μοιρολατρία του προλεταριάτου, που υπηρετεί τα αντίπαλα στρατόπεδα».
Β – «Την τελευταία Παρασκευή προ της Αγίας Τριάδος γίνεται το ετήσιο «Παρντόν» του Αγίου Ερμπό, που ίσως κι αυτός κατεβαίνει με τα ξυλοπάπουτσά του, το κοντοβράκι του, τα μπρούντζινα κουμπιά του αληθινού Μπρετόνου και σέρνει αόρατος ανάμεσα στο πλήθος τα γερασμένα κότσια του και τα άσπρα του τα γένια. Αυτή την ημέρα τα βόδια έχουν αργία. Δεν οργώνουν, δεν τραβούν αμάξια. Πιθανόν να μη μάθουν ποτέ, το γιατί. Όμως δε θα γελαστούν, πως αυτή η χάρις τους γίνεται όχι από αγάπη, αλλ’ από φόβο. Πόσο ο φόβος των ανθρώπων θα ’τανε μεγαλύτερος, αν τα βόδια αποφασίζανε μια στιγμή να πούνε: «δεν θέλουμε αφέντη»!
Μπροστά στον τάφο του Αγίου, ο οποίος είναι ο μόνος δημοκρατικός άνθρωπος, που υπήρξε στον κόσμο, όπως ο βασιλικός είναι το πιο δημοκρατικό λουλούδι, βρισκόμαστε σε μεγάλη στενοχωρία τι να του αφιερώσουμε. Κοπάδια στο βουνό δεν έχουμε, όπως ούτε καράβια στο γιαλό.
Το τομάρι μας μάς το έγδαραν ολόκληρο οι μεταπολεμικές φορολογίες. Την ουρά μας μάς την έκοψε σύρριζα η λεγόμενη ελευθερία του λόγου. Ας αφήσουμε λίγες τρίχες από τη μαλλιαρή μας γλώσσα, όσες μείνανε ακόμη μετά το γενναίο μάδημα, που έπαθε».
