Μια συνέντευξη με τον Αστροφυσικό Δημήτρη Λένη όσον αφορά το νέο του βιβλίο «Θεωρίες Συνωμοσίας – Ιστορία, Θεωρία και Πρακτική (Μια Εισαγωγή)»
«Το πρόβλημα με τις ταυτότητες είναι ευρύτερο από τα τσιπάκια», τονίζει ο ίδιος, αναφερόμενος στο ζήτημα που έχει προκύψει με τις νέες ταυτότητες
Ο όρος «θεωρίες συνωμοσίας» συχνά προκαλεί αντιφάσεις στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο γύρω μας. Στο βιβλίο του αστροφυσικού Δημήτρη Λένη το οποίο εκδόθηκε τον Μάϊο του 2023 με τίτλο «Θεωρίες Συνωμοσίας – Ιστορία, Θεωρία και Πρακτική (Μια Εισαγωγή)» από τις Εκδόσεις Τόπος, αναλύεται επιμελώς η ιστορία και η εξέλιξη αυτών των θεωριών, από την εποχή της Γαλλικής Επανάστασης μέχρι τον 20ο αιώνα. Ωστόσο, προχωρά πέρα από την απλή παρουσίαση των θεωριών αυτών, αφιερώνοντας τον χρόνο να ανακαλύψει τον τρόπο με τον οποίο αυτές οι ιδέες σχετίζονται με την ιδεολογία και την εξουσία.
Στόχος του βιβλίου είναι να αναδείξει τον τρόπο με τον οποίο οι θεωρίες συνωμοσίας δεν είναι απλώς απομονωμένα φαινόμενα, αλλά αποτελούν στοιχεία της ιδεολογίας μας και απορρέουν από την ιδεολογική δομή του σύγχρονου κράτους. Αυτή η αντίληψη ανοίγει παράθυρα στην κατανόηση του πώς οι θεωρίες συνωμοσίας επηρεάζουν την πολιτική και κοινωνική μας πραγματικότητα, ακόμα και όταν δεν σχεδιάζονται σε σκοτεινές αίθουσες, αλλά προκύπτουν φυσικά από τον τρόπο που διαμορφώνεται η σύγχρονη κοινωνία μας.
Το «Ε» συζητά με τον συγγραφέα σχετικά με το βιβλίο του και ανακαλύπτουμε πώς οι θεωρίες συνωμοσίας αντικατοπτρίζουν την πολυπλοκότητα του ανθρώπινου συλλογισμού και πώς αλληλεπιδρούν με τον κόσμο γύρω μας.
«Ε»: Θα μπορούσατε να μας πείτε τι σας κινητοποίησε ώστε να συγγράψετε αυτό το βιβλίο και να εξερευνήσετε το θέμα των θεωριών συνωμοσίας;
Δ.Λ.: Όντας φυσικός από σπουδές, αντιμετωπίζω συχνά ερωτήσεις που αφορούν συνωμοσίες, εξωγήινους, ψεκασμούς, τις πιο ακραίες δηλαδή από τις τρέχουσες θεωρίες συνωμοσίας. Μάλιστα, όσο πιο ακραίες, τόσο πιο δύσκολο ο οπαδός τους να πειστεί ότι έχει λάθος, πράγμα που δείχνει ότι η συνήθης αντιμετώπιση, «θα τους εξηγήσουμε την αλήθεια, που μόνον εμείς οι επιστήμονες την ξέρουμε και θα συνέλθουν», είναι λανθασμένη. Πολλοί νομίζουν ότι οι άνθρωποι είναι αφελή παιδάκια που λόγω άγνοιας και αφέλειας απλώς πιστεύουν τα πιο εμφανώς λάθος πράγματα. Δεν είναι αυτός ο λόγος πίστης σε θεωρίες συνωμοσίας όμως.
«Ε»: Ο όρος «Θεωρία Συνωμοσίας» έχει εξελιχθεί με την πάροδο του χρόνου. Θα μπορούσατε να μας αναλύσετε πώς έχει αλλάξει αυτός ο όρος και τη σημασία του στη σύγχρονη κοινωνία;
Δ.Λ.: Ο όρος, αν και υπάρχει τουλάχιστον από τον προπερασμένο αιώνα, χρησιμοποιείται ευρύτερα από την δεκαετία του 1970 και μετά. Δεν υπάρχει γενικά αποδεκτός ορισμός για το τι είναι μια θεωρία συνωμοσίας και ποια η σχέση της με κάποια πραγματική συνωμοσία. Ένα κλασικό παράδειγμα είναι η αποκάλυψη παράνομων παρακολουθήσεων από τις κρατικές μυστικές υπηρεσίες (που οι παρακολουθήσεις είναι τμήμα των νόμιμων καθηκόντων τους). Αν κάποιος ισχυριστεί ότι συμβαίνουν τέτοιες παρακολουθήσεις προς όφελος του πρωθυπουργού, θα χαρακτηριστεί συνωμοσιολόγος. Και όμως, το «σκάνδαλο» Watergate τελικά αποδείχτηκε ότι ήταν ακριβώς αυτό και όχι απλώς μια θεωρία συνωμοσίας. Σκεφτείτε επίσης ποιος ωφελήθηκε από την χρήση του λογισμικού predator; Είναι θεωρία συνωμοσίας οι παρακολουθήσεις; Συνήθως εντάσσονται στην κατηγορία των «θεωριών συνωμοσίας» αφηγήσεις που σχετίζονται με το κράτος και τις αρμοδιότητές του, οι οποίες διαδίδονται ευρύτερα σε λαϊκά στρώματα, αφηγήσεις που είτε δεν έχουν (ακόμα) αποδειχτεί, ή έχουν ήδη αποδειχτεί πέραν πάσης αμφιβολίας ψευδείς (λχ τα περιβόητα «Πρωτόκολλα των σοφών της Σιών»).
«Ε»: Αναφέρετε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας είναι στην πραγματικότητα στοιχεία της κυρίαρχης ιδεολογίας. Θα μπορούσατε να διευκρινίσετε αυτήν την ιδέα και να δώσετε παραδείγματα για το πώς χρησιμοποιούνται ως εργαλεία στην πολιτική ή την κοινωνία;
Δ.Λ.: Η βασική θεωρία συνωμοσίας ανακαλύφθηκε μετά την Γαλλική Επανάσταση από απολογητές της βασιλείας. Ο καλός Γαλλικός λαός, έλεγε αυτή η θεωρία, είναι αμόρφωτος, χριστιανικός και ευπειθής και πάντα χρειάζεται σοφούς ηγέτες να τον κυβερνούν, αφού δεν ξέρει πως να το κάνει από μόνος του. Επομένως η Επανάσταση είναι έργο συνωμοτών (μασόνων και ιλλουμινάτι) που, για δικούς τους σκοτεινούς λόγους, υποκίνησαν τον εύπιστο λαό μας και τον έκαναν αιμοδιψή όχλο. Κάθε θεωρία συνωμοσίας έκτοτε, είτε είναι παραλλαγή αυτού του θέματος (με τους υποκινητές να είναι κατά περίπτωση Εβραίοι, κομμουνιστές, εξωγήινοι κλπ.), είτε μια αντιστροφή αυτής της συνωμοσίας: το κράτος το έχουν ήδη καταλάβει οι μασόνοι και οι κομμουνιστές, οφείλουμε να το ανακαταλάβουμε. Τέτοια είναι λχ η θεωρία της «αριστερής ηγεμονίας» που ανακαλύφθηκε από την δεξιά του μεσοπολέμου αλλά χρησιμοποιείται ευρύτατα σήμερα.
«Ε»: Μπορείτε να εμβαθύνετε στη σχέση μεταξύ των θεωριών συνωμοσίας και του σύγχρονου καπιταλιστικού κράτους; Πώς διασταυρώνονται και τι ρόλο παίζουν στη σύγχρονη πολιτική;
Δ.Λ.: Οι έρευνες δείχνουν ότι όσο μικρότερη επιρροή έχουν οι πολίτες στα πράγματα, τόσο μεγαλύτερη διάδοση έχουν οι θεωρίες συνωμοσίας. Αλλά η σύγχρονη αντιπροσωπευτική δημοκρατία, ειδικά από την δεκαετία 80 και μετά, γίνεται όλο και λιγότερο δημοκρατία. Τα κύρια κόμματα συμφωνούν στα σημαντικά και διαφωνούν στα δευτερεύοντα. Η εξουσία μεταβιβάζεται σε μη εκλεγμένους Ευρωπαϊκούς θεσμούς κοκ. Οι ψηφοφόροι όλο και λιγότερο μπορούν να επηρεάσουν τα πράγματα (εξ ου και η άνοδος της αποχής). Έτσι έρχεται στην επιφάνεια η κυρίαρχη θεωρία συνωμοσίας με μια μοντέρνα μορφή: ο λαός οφείλει να καθοδηγείται από την («άριστη», «αυτοδημιούργητη», «αξιοκρατική») κυβέρνηση, η οποία μπορεί να χρησιμοποιεί σωστά τα πορίσματα των επιστημόνων (δηλαδή των οικονομολόγων και των «τεχνοκρατών»). Και από την άλλη, ο λαός της δεξιάς που υφίσταται τα αποτελέσματα αυτής της πολιτικής αλλά παραμένει συντηρητικός, ως μοναδική αντίδραση βρίσκει την καταφυγή σε έναν φαντασιακό κόσμο ένδοξου παρελθόντος («στην χούντα κοιμόμασταν με ανοιχτά παράθυρα») αφού οι (δεξιοί) πολιτικοί είναι όργανα των μασόνων, για αυτό και δεν εφαρμόζουν «σωστά» τις συντηρητικές πολιτικές. Αυτό είναι και ο ιστορικός φασισμός. Γενικά η άκρα δεξιά εκφράζει την ανταρσία αντιδραστικών τμημάτων των λαϊκών στρωμάτων απέναντι στους «κανονικούς» ηγέτες.
«Ε»: Το βιβλίο εμβαθύνει στις κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες των θεωριών συνωμοσίας. Στην Ελλάδα, αυτή τη στιγμή, ανθεί η θεωρία περί τσιπαρίσματος των νέων ταυτοτήτων. Κατά την άποψή σας, με ποιο τρόπο επηρεάζει την κοινωνία η συγκεκριμένη θεωρία;
Δ.Λ: Σε αυτή τη συγκυρία είναι προφανές ότι τα τσιπάκια προσπαθεί να τα εκμεταλλευτεί η ΝΙΚΗ. Γενικότερα τώρα, όλα τα μεγάλα ψέματα έχουν έναν πυρήνα αλήθειας. Το πρόβλημα, λόγου χάρη, με τις ταυτότητες είναι ευρύτερο από τα τσιπάκια. Η δεξιά διαμαρτύρεται για δύο πράγματα. Το πρώτο είναι η απώλεια μιας φαντασιακής (εθνικής, θρησκευτικής) ταυτότητας που υπήρξε υποτίθεται στο παρελθόν. Αλλά είναι πραγματικότητα ότι όντως οι κοινωνικές συνθήκες αλλάζουν και ευρύτατα τμήματα (π.χ. παραδοσιακοί μικροαστοί κλπ.) που πολιτικά είναι δεξιοί, με τους νικητές, βλέπουν τώρα να απαξιώνονται και να κινδυνεύει η θέση τους. Το δεύτερο είναι το ίδιο το τσιπάκι: φωνάζουν για αυτό επειδή, εκτός από το δακτυλικό μας αποτύπωμα, θα έχει, λέει, γεωεντοπισμό, θα περιέχει, υποτίθεται, τα πολιτικά και θρησκευτικά φρονήματα, άρα θα είναι στον έλεγχο του Σόρος (που είναι Εβραίος) κλπ. Η πραγματικότητα είναι χειρότερη: τα προσωπικά μας δεδομένα είναι ήδη αντικείμενο εμπορίου αυτή τη στιγμή από τις μεγάλες εταιρίες, ενώ οι κρατικοί μηχανισμοί ασφαλείας είναι σε θέση να μας αναγνωρίζουν από τα πρόσωπά μας από κάμερες ασφαλείας. Κανονικά αυτή η κοινωνία επιτήρησης θα έπρεπε να είναι αντικείμενο σφοδρής κριτικής, αλλά κάτι τέτοιο δεν υπάρχει. Η αυθόρμητη αντίδραση της συνωμοσιολογίας είναι ότι είμαστε ήσυχοι επειδή μας «ψεκάζουν».
«Ε»: Ποια είναι η άποψη σας για τη σχέση Μ.Μ.Ε. και θεωριών συνωμοσιών;
Δ.Λ.: Τα ΜΜΕ, ως κατεξοχήν παραγωγοί ιδεολογίας, έχουν σημαντικότατο ρόλο στη διάδοση τέτοιων ιδεολογημάτων. Αν και συχνά εμφανίζονται ως αδέκαστοι κριτές, παίρνοντας λχ το μέρος της «επιστήμης», αυτό γίνεται μόνο όταν είναι ανώδυνο για την κυρίαρχη ιδεολογία ή όταν η θεωρία συνωμοσίας υπερβαίνει κάποια όρια, όπως λχ στα τσιπάκια στις ταυτότητες ή τους ψεκασμούς. Δεν θα ακούσετε όμως κριτική για το κράτος παρακολούθησης. Επίσης στα μέσα θα ακούσετε να διαδίδονται άκριτα θεωρίες όπως λχ ότι τις φωτιές τις βάζουν οι μετανάστες. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι τα κυρίαρχα ΜΜΕ είναι στενά συνδεδεμένα με συμφέροντα και πολιτικά κόμματα, εμπεδώνοντας έτσι την κοινή πεποίθηση ότι τα πράγματα δεν αλλάζουν, ότι η εξουσία δικαιωματικά ανήκει στις πολιτικές οικογένειες και τους συμμάχους τους, ότι ο λαός είναι αδύνατο να αυτοκυβερνηθεί. Αυτή είναι η μέγιστη θεωρία συνωμοσίας.
«Ε»: Κατά τη γνώμη σας, τι μπορούν να κάνουν τα άτομα και οι κοινωνίες για να κατανοήσουν καλύτερα και να αντιμετωπίσουν την επιρροή των θεωριών συνωμοσίας, ειδικά στην εποχή του Διαδικτύου και της ταχείας ανταλλαγής πληροφοριών;
Δ.Λ.: Το διαδίκτυο έχει όντως παίξει ρόλο στη διάδοση θεωριών συνωμοσίας. Στις πλατφόρμες των κοινωνικών δικτύων όλοι έχουν ορατότητα, όσο ακραίες κι αν είναι οι απόψεις τους. Δείτε για παράδειγμα την περίπτωση του «πραξικοπήματος» των οπαδών του Ντόναλντ Τραμπ που εισέβαλαν στο Καπιτώλιο σοκάροντας τις ελίτ της χώρας: αυτοί οργανώθηκαν μέσω διαδικτύου. Από την άλλη όμως, οι έρευνες δείχνουν ότι μπορεί ο αριθμός των θεωριών συνωμοσίας να μεγάλωσε όπως και η ορατότητά τους, δεν μεγάλωσε όμως και ο (ήδη μεγάλος) αριθμός των ανθρώπων που τις πιστεύουν. Συχνά ακούγεται ότι το πρόβλημα θα λυθεί με την μόρφωση. Αν και προφανώς είναι επείγουσα ανάγκη να βελτιωθεί το εκπαιδευτικό σύστημα που βρίσκεται σε άθλια κατάσταση, οι οπαδοί των θεωριών συνωμοσίας δεν είναι όλοι αμόρφωτοι όπως θέλει το στερεότυπο. Πρόκειται καθαρά για ένα στοιχείο κυρίαρχης ιδεολογίας, κρατικής προπαγάνδας θα λέγαμε, που βλέπει υπεροπτικά τους φτωχούς, οι οποίοι, χωρίς να φταίνε, έχουν και λιγότερες ευκαιρίες να μορφωθούν. Η συνεκδοχή είναι ότι με το κράτος διαφωνούν μόνο οι «αμόρφωτοι» δηλαδή οι κατώτεροι, οι φτωχοί, ακόμα κι αν είναι δεξιοί. Η μόνη πραγματική λύση που υπάρχει για το πρόβλημα είναι η δημοκρατία, η εμβάθυνση και διεύρυνση της δημοκρατίας με την ουσιαστική έννοια της συμμετοχής στα κοινά και της πραγματικής συνδιαμόρφωσης των πολιτικών. Αυτοί κι αυτές που συμμετέχουν στην διαμόρφωση των ακολουθούμενων πολιτικών ξέρουν για τον εαυτό τους και τους συνεργάτες τους αν είναι ή όχι μασόνοι, ερπετοειδείς ή εξωγήινοι, άρα είναι λιγότερο πιθανό να πιστέψουν σε θεωρίες συνωμοσίας. Δεν ξέρω όμως αν αυτή τη στιγμή υπάρχουν οι συνθήκες για την εφαρμογή μιας τέτοιας λύσης.
Παύλος Μαραγκός
pmaragkos@empros.gr
