Ένας γνήσιος καλλιτέχνης και μία πρόταση για το έργο του
Από την «Κοιμωμένη» του Χαλεπά στον «Κοιμώμενο» του Καρδάμη και άλλα έργα του
Ενα από τα διασημότερα γλυπτά στην ιστορία της Ελληνικής Γλυπτικής , είναι η “Κοιμωμένη” του Χαλεπά, ένα επιτύμβιο γλυπτό που κοσμεί τον τάφο της Σοφίας Αφεντάκη , στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών.
Η Σοφία Αφεντάκη, ήταν η κόρη του εύπορου εμπόρου από την Κίμωλο, Κων/νου Αφεντάκη. Πέθανε στις 17 Δεκεμβρίου του 1873, σε ηλικία 17 χρόνων από φυματίωση, γεγονός που γέμισε θλίψη την οικογένειά της. Μετά από επιθυμία της οικογένειας της, δίνεται εντολή στον Γιαννούλη Χαλεπά, να φιλοτεχνήσει ενα ταφικό μνημείο στον χώρο που αναπαυόταν, στο Α’ Νεκροταφείο Αθηνών. Έτσι ο Καλλιτέχνης, ξεπερνώντας τον εαυτό του, δημιούργησε αυτό το αριστούργημα της μαρμαρογλυπτικής, το οποίο μέχρι και σήμερα, θαυμάζει ο επισκέπτης όταν εισέρχεται στον χώρο.
Την χρονιά που πεθαίνει η Σοφία Αφεντάκη, το 1873, γεννιέται στο νησί της Κέρκυρας, στην Κάτω Γαρούνα, ο Στέφανος Καρδάμης. Ένας αυτοδίδακτος μαρμαρογλύπτης ο οποίος και αυτός με την σειρά του, προφανώς επηρεασμένος από τον Γιαννούλη Χαλεπά και τις επιτύμβιες τάσεις της εποχής του, δημιούργησε τον δικό του “Κοιμώμενο”, ενα επιτύμβιο γλυπτό στον τάφο του πατέρα του, Γεωργίου Καρδάμη, στο Νεκροταφείο του Αγ. Νικολάου, στην γενέτειρα του, στην Κάτω Γαρούνα της Κέρκυρας. Ο Κερκυραίος Καλλιτέχνης ίσως να επισκέφτηκε τον Γιαννούλη Χαλεπά , όσο καιρό αυτός νοσηλευόταν στο Φρενοκομείο Κέρκυρας (13 συνολικά χρόνια), αλλά ίσως και να τον συνάντησε στην Αθήνα όπου ζούσε το 1902, χρονιά που παίρνει εξιτήριο ο Χαλεπάς και γυρνάει στην Αθήνα.
Το 1903, ο Στέφανος Καρδάμης δημιουργεί στην Αθήνα τον “Κοιμώμενο” η “Κεκοιμημένο”, ένα επιτύμβιο γλυπτό που αναπαριστά τον πατέρα του, Γεώργιο Καρδάμη σε στάση πλάγια και ύπνου. Αποδίδεται να κοιμάται πάνω στο δεξί του χέρι, με τα πόδια ελαφρώς λυγισμένα. Παραδίπλα τα εργαλεία του. Είναι και αυτός λιθοξόος. Η στάση του σώματος του, δίνει την εντύπωση ενός κουρασμένου ανθρώπου που ξάπλωσε μετά την δουλειά και αποκοιμήθηκε.
Επίσης παρατηρείται ότι είναι ντυμένος με την τοπική Κερκυραϊκή ενδυμασία και φορώντας τσαρούχια στα πόδια. Δίπλα στο τεντωμένο αριστερό του χέρι , και κοντά στο μισάνοιχτο στόμα του, υπάρχει μια πεταλούδα , ως αλληγορία της ψυχής που πετά και εγκαταλείπει το σώμα και σαφώς υπαινίσσεται τον θάνατο .
Ο Στέφανος Καρδαμης, εκτός από το ταφικό μνημείο του πατέρα του που τον έκανε γνωστό στην γενέτειρα του, είναι γνωστός και για την περίτεχνη μαρμάρινη εξώθυρα της κεντρικής εισόδου της εκκλησίας της Υ. Θ. Ελεούσας των Κυνοπιαστών Κέρκυρας, την οποία επίσης φιλοτέχνησε και επιμελήθηκε.
Σύμφωνα με το αρχείο της ενορίας του χωριού, πληροφορούμαστε ότι «στις 13 Μαΐου του 1912, οι Επίτροποι της ενορίας, Γεώργιος Σουρβίνος πτ. Τζάνη, Νικόλαος Αγαθός πτ. Αναστασίου, Σπυρίδων Πουλημένος πτ. Σταματίου, “συνεφώνησαν μετά του εκ Κάτω Γαρούνα τεχνήτου κ. Στέφανου Καρδάμη, όπως κατασκευάσει την εξωθύραν του Ιερού Ναού δια μαρμάρου Πεντέλης. Το έργον προϋπελογίσθη εις δραχμάς 1225 , την δε 15ην Μαΐου , ο άνω τεχνίτης ανέχωρησε δι Αθήνας, όπως φέρει το Πεντελικό Μάρμαρον».
Ο Στέφανος Καρδάμης ήταν συνεπέστατος στην τήρηση της συμφωνίας του, έφερε στην Κέρκυρα από την Αθήνα το Πεντελικό μάρμαρο και φιλοτέχνησε και παρέδωσε το 1913 το μοναδικό έργο του, υψηλής αισθητικής και μαρμαρογλυπτικής, το οποίο μέχρι και σήμερα, κοσμεί την εξώθυρα του προαναφερθέντος ναού και γίνεται αντικείμενο θαυμασμού!
Επίσης έχει φιλοτεχνήσει πολλά ταφικά μνημεία στο Δημοτικό Κοιμητήριο Κέρκυρας , με πιο χαρακτηριστικό, τον τάφο Αργαλιά. Ο Στέφανος Καρδάμης έχει διακοσμήσει με έργα του το εσωτερικό των εκκλησιών της Παναγίας της Άνω Γαρούνας και του Αγ. Δημητρίου της Άνω Πουλιάνας, στην Κέρκυρα.
Η ζωή του Στέφανου Καρδάμη για κάποιον λόγο, συνεχίζεται στην πόλη της Ξάνθης. Για κάποιον λόγο που δεν γνωρίζουμε, ίσως για δουλειά, ο καταξιωμένος Κερκυραίος μαρμαρογλύπτης και λιθοξόος , έρχεται στην πόλη μας, ζει εδώ μόνιμα και πεθαίνει σε αυτή.
Σύμφωνα με την δισέγγονη του, Χρύσα Γιάντσιου-Φουρλακίδου, ο Προπάππος της Στέφανος Καρδάμης ήρθε στην Ξάνθη ως στρατιώτης της Μικράς Ασίας και παρέμεινε σε αυτή. Η ηλικία του όμως εκείνη την περίοδο, ήταν αρκετά μεγάλη και απαγορευτική για να είναι στρατιώτης (θα ήταν 47 χρονών). Γι’ αυτό το λόγο, καταρρίπτεται αυτή η θεωρία.
Όπως και να είχε όμως, ο Στέφανος Καρδάμης ήρθε στην πόλη μας με την οικογένειά του, σίγουρα μετά το 1921, χρονολογία που είναι η γέννηση του μικρότερου του παιδιού, του Κωνσταντίνου. Όλα τα παιδιά του γεννήθηκαν στην Κέρκυρα, σύμφωνα με έρευνα μου στα δημοτολόγια του δήμου Κερκύρας. Σύμφωνα με αυτά, ο Στέφανος Καρδάμης του Γεωργίου , γεν. το 1873 στην Κάτω Γαρούνα Κερκύρας , απέκτησε με την σύζυγό του Ελένη Γιαννάκου, 5 παιδιά. Την Χρυσούλα γεν. το 1901, τον Παναγιώτη γεν. το 1903, την Γεωργία γεν. το 1909, την Αγαθή* γεν. το 1911 και τον Κων/νο γεν. το 1921. Σύμφωνα με την ληξιαρχική πράξη θανάτου του από το Ληξιαρχείο Ξάνθης, ο Στέφανος Καρδάμης απεβίωσε στις 16 Φεβρουαρίου 1949, ημέρα Τετάρτη , στην οικία του, επι της οδού Καραϊσκάκη 20 (στον συνοικισμό του Πούρναλικ) από εγκεφαλική συμφόρηση. Σε έρευνα μου στο Δημοτικό Κοιμητήριο Ξάνθης, εντοπίστηκε και ο τάφος του , σε οικογενειακό μνήμα της οικογένειας Γιάντσιου, οι οποίοι είναι και οι απόγονοί του στην πόλη μας, διαμέσου της κόρης του Αγαθής Καρδάμη-Γιάντσιου.
Σύμφωνα πάντα με την δισέγγονή του , Χρύσα Γιάντσιου-Φουρλακίδου, ένας από τους λόγους για τους οποίους ο Στέφανος Καρδάμης έμεινε στην Ξάνθη, ήταν η εξασφάλιση και η αφθονία μαρμάρου από παρακείμενα νταμάρια της πόλης. Από την ίδια, παίρνουμε επίσης σημαντικές πληροφορίες για το έργο του στην πόλη μας. Σύμφωνα με την ίδια, φιλοτέχνησε την επιβλητική μαρμάρινη είσοδο του ιερού ναού των 12 Αποστόλων και διακόσμησε με επιτύμβιο άγαλμα τον τάφο του Χατζησταύρου Χεκίμογλου -Τζαμίχα στον προαύλιο χώρο του ναού. Φιλοτέχνησε πολλούς τάφους στο Δημοτικό Κοιμητήριο Ξάνθης , χρησιμοποιώντας επιτύμβιους αγγέλους, περίτεχνα ευαγγέλια, λουλούδια, σταυρούς ως μοτίβα και την τεχνική της σπασμένης κολώνας. Δυστυχώς όμως, δεν υπέγραφε τα έργα του και έτσι δεν μπορούν να πιστοποιηθούν.
Ανάμεσα στα τόσα έργα του, είναι ένα που οι περισσότεροι θυμόμαστε από τα νεανικά μας χρόνια. Ένα έργο που απασχόλησε την τοπική κοινωνία με την αισθητική του. Είναι η περιβόητη μονόστηθη μαϊμού που θηλάζει το μωρό της, ένα γλυπτό που ήταν αρχικά τοποθετημένο στο σπίτι του γιατρού και μετέπειτα Δημάρχου Ξάνθης , Χρήστου Κοψιδά . Στην συνέχεια, δωρίσθηκε στον δήμο Ξάνθης και τοποθετήθηκε στο σιντριβάνι της Κεντρικής πλατείας , την δεκαετία του ’80. Το γλυπτό συνάντησε πολλές αρνητικές αντιδράσεις από την τοπική κοινωνία και έντυπο τύπο για την ακατανόητη αισθητική του , με αποτέλεσμα να αφαιρεθεί και να μεταφερθεί τελικά στην αποθήκη 10 της Τεχνικής Υπηρεσίας του Δήμου, όπου βρίσκεται έως σήμερα, πεταμένο ανάμεσα σε υλικά και μπάζα.
Χαρακτηριστική της δυσαρέσκειας που επικρατούσε τότε, ήταν και η δημοσίευση του Γιάννη Ρουκούνη και της Μάρως Γιαννακοπούλου, στο τεύχος 39 του 1984 των “ΘΡΑΚΙΚΩΝ ΧΡΟΝΙΚΩΝ”, με τίτλο :”το κιτς και η Ξάνθη”, όπου γίνεται λόγος για πρόχειρες και ευτελείς πολιτιστικές παρεμβάσεις στην πόλη, με αποκορύφωμα “το πιθηκόμορφο δημιούργημα της Κεντρικής πλατείας”.
Μόνο που γι’ αυτό το “δημιούργημα” δεν μπήκε κανένας ειδικός και κριτικός της Τέχνης και του Πολιτισμού στον κόπο , να ψάξει ποιος το φιλοτέχνησε και γιατί. . . Δεν μπορεί να έχουμε άποψη για όλα, πόσο μάλλον αρνητική και επικριτική για ένα έργο, χωρίς πρώτα να έχουμε ερευνήσει και αξιολογήσει τον Καλλιτέχνη με βάση την συνολική του δουλειά, πόσο μάλλον όταν αυτός είναι επώνυμος και καταξιωμένος.
Δεν μπορεί για παράδειγμα , να έχουμε στην κατοχή μας ένα έργο του Γιαννούλη Χαλεπά και επειδή δεν μας αρέσει αισθητικά ή δεν αντιλαμβανόμαστε το νόημα της σύνθεσης , να το “καταδικάζουμε σε θάνατο” και απαξίωση, χωρίς να λαμβάνουμε υπόψιν την καλλιτεχνική του αξία. Με την ιδιότητα του συλλέκτη, μου είναι αδύνατο να κατανοήσω τέτοιες βέβηλες πράξεις και να συμβιβαστώ με πρακτικές απαξίωσης και μαθηματικής σταδιακής καταστροφής ενός έργου, λόγω άγνοιας.
Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με τα καινούργια στοιχεία που προκύπτουν από την έρευνα και ελπίζοντας ότι η τοπική κοινωνία έχει πλέον ωριμάσει πνευματικά και πολιτιστικά, ζητούμε από την σημερινή Δημοτική Αρχή και το Κέντρο Πολιτισμού , την μεταφορά του γλυπτού της “μαϊμούς που θηλάζει το μωρό της”, ενός συμβόλου Μητρότητας, έργο του Κερκυραίου καταξιωμένου Μαρμαρογλύπτη και λιθοξόου Στέφανου Καρδάμη, στην Δημοτική Πινακοθήκη και να εκτεθεί τουλάχιστον, στον προαύλιο χώρο της.
Είναι καθήκον όλων μας, η προστασία της πολιτιστικής και ιστορικής κληρονομιάς της πόλης μας. Για όλους αυτούς τους λόγους που προανέφερα, επιβάλλεται η σωτηρία , μέριμνα και αξιοποίηση του εν λόγω γλυπτού, παράλληλα βέβαια , με την σωτηρία , αποκατάσταση και ανακαίνιση της Δημοτικής Πινακοθήκης.
Με ιδιαίτερη τιμή,
Κώστας Μαυρομάτης, συλλέκτης -ερευνητής
Επιμέλεια κειμένων: Ιωάννα Β. Καλού, Φιλόλογος
θερμές ευχαριστίες για την συμβολή στην έρευνα:
- Ληξιαρχείο Ξάνθης
- Ληξιαρχείο Κέρκυρας
- Δημοτικό Κοιμητήριο Ξάνθης
- Άγγελο Εσκιτζίογλου -Κέρκυρα
- Χρύσα Γιάντσιου-Φουρλακίδου
- Γιώργο Φ. Μπατζακίδη
- Δημήτριο Κασαπίδη
Πηγές:
1.”Η ΓΛΥΠΤΙΚΗ στα Ιόνια Νησιά”, Θάνος Χ.Χρηστου,2001.
2.”ΘΡΑΚΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ”,τεύχος 39/1984.
