Μέρα που είναι σήμερα, 13 Σεπτεμβρίου 2022, ένα επίκαιρο κείμενο, αφιερωμένο στα 100 χρόνια από την Καταστροφή της Σμύρνης και στους πρόσφυγες προγόνους μας, που ήρθαν το 1922 από τη Μικρασία.
Το άρθρο προέκυψε από τη συνεργασία θείου και ανιψιάς, του Χρηστου Χαραλαμπίδη, συνταξιούχου εκπαιδευτικού Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και της Αναστασίας (Νατάσας) Γ. Μακρή, εκπαιδευτικού της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης.
Το χρονογράφημα δεν έχει σκοπό να διχάσει, να αμβλύνει τις διαφορές αλλά να θυμίσει και να τιμήσει την ιστορία ώστε να μην επαναληφθούν τα ίδια λάθη. Οι αναφορές μας στηρίχθηκαν στα ακούσματα των κατατρεγμένων και στη μελέτη άρθρων και βιβλίων που αφορούν την καταστροφή της Μικρασίας. Παράλληλα, η εμπειρία μας γύρω από το θέμα ολοκληρώθηκε με τη διπλή επίσκεψή μας στη Σμύρνη και στα περίχωρά της.
Σαν σήμερα, 100 χρόνια πριν… 13 Σεπτεμβρίου 1922…
Μια πόλη με ιστορία μεγαλύτερη το 5.000 ετών, ήταν πάντα το μήλο της Έριδος, για αιώνες από τους Βενετούς και Γενουάτες, που ήθελαν να κατακτήσουν την πόλη και τελικά όμως, το κατάφεραν οι Οθωμανοί, το 1424.
Η Σμύρνη, το πιο λαμπερό πετράδι στα παράλια της Μικράς Ασίας ήταν πάντα ο συνδετικός κρίκος Ανατολής και Δύσης.
Από την αρχαιότητα ακόμα και μέχρι το 1922, κυριαρχούσε ο ελληνικός πολιτισμός και η πόλη είχε καθαρά ελληνικό χρώμα.
Για τους Τούρκους ήταν η γκιαούρ Izmir – άπιστη Σμύρνη – ενώ για τους Ευρωπαίους, το Παρίσι του Λεβάντε – πολυεθνική πόλη – μια πόλη, που υπήρχε πάντα έντονη εμπορική δραστηριότητα κυρίως όμως, από Έλληνες, Εβραίους και Αρμένιους.
Στο τέλος του 19ου αιώνα, με την απογραφή, βρέθηκαν στη Σμύρνη 107.000 Έλληνες, 12.000 Αρμένιοι, 52.000 Τούρκοι, 25.000 Εβραίοι, 6.500 Ιταλοί, 2.500 Άγγλοι, 2500 Γάλλοι και 1500 Αμερικανοί.
Βέβαια, επικρατούσε η ελληνική γλώσσα, η οποία ήταν και πρωτοπόρος σε όλες τις πολιτιστικές εκδηλώσεις.
Η πόλη χωρίζονταν σε μαχαλάδες, ο Πάνω Μαχαλάς πού ήταν και το αρχαιότερο τμήμα της, όπου υπήρχαν Τούρκοι κι Εβραίοι, ο Κάτω Μαχαλάς, κοντά στην παραλία, όπου έμεναν χριστιανοί ορθόδοξοι, Έλληνες και Αρμένιοι και ο Φραγκομαχαλάς, που ήταν συνοικία των καθολικών.
Υπήρχαν 16 ορθόδοξες εκκλησίες με σημαντικότερη την εκκλησία της Αγίας Φωτεινής, αρκετά τζαμιά και άλλοι τόποι λατρείας και προσευχής.
Υπήρχαν πολλά εκπαιδευτήρια, ευαγή ιδρύματα, θέατρα υψηλού κόστους και μεγέθους, μουσεία, έντυπος Τύπος με πολλές εφημερίδες και περιοδικά. Και βέβαια πολλοί αθλητικοί σύλλογοι με σπουδαιότερο τον Πανιώνιο.
Η Σμύρνη αποτελούσε την πρωτεύουσα του ομώνυμου Δημοτικού Διαμερίσματος (Βιλαέτι) και ήταν η τρίτη πόλη της Τουρκίας μετά την Κωνσταντινούπολη και την Άγκυρα.
Πέρα από την εξαιρετική αρχοντιά της υπήρχαν και υπάρχουν τα πολύ όμορφα προάστιά της όπως το Κάρσι Γιακά (Κορδελιό), το Μπαϊρακτί (Μπούρνοβα), Σάλσκτε, Γκιοζ Τεπέ κ α.
Οι άνθρωποι ζούσαν και εργάζονταν ειρηνικά και ο ένας σεβόταν τον άλλον, όμως από τις αρχές του 20ου αιώνα, άρχισαν οι προκλήσεις κατά του ελληνικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας και ιδιαίτερα της Σμύρνης, από το τουρκικό κράτος, το οποίο είχε μελετήσει ένα σχέδιο γενοκτονίας των Ελλήνων και Αρμενίων, άρτια επιμελημένο.
Μετά το τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και την ήττα της Τουρκίας, η Ελλάδα βρέθηκε από την πλευρά των νικητριών χωρών.
Ύστερα από συμφωνία των Άγγλων και Γάλλων, η 1η Μεραρχία με διοικητή τον Ζαφειρίου, αποβιβάζεται, τον Μάιο του 1919, στη Σμύρνη. Ο ελληνικός στρατός γίνεται δεκτός με μεγάλο ενθουσιασμό από τον χριστιανικό πληθυσμό Ελλήνων και Αρμένων, τον Αύγουστο του 1920. Υπογράφεται η συνθήκη των Σεβρών και η Θράκη παραχωρείται στην Ελλάδα, καθώς και το ελληνικό στρατηγείο μεταφέρεται από τη Θεσσαλονίκη στη Σμύρνη.
Ο ελληνικός στρατός και η ελληνική διπλωματία σημειώνουν μεγάλες επιτυχίες στις μάχες που δίνουν στο μέτωπο. Στο εσωτερικό της χώρας όμως, αρχίζουν οι διαφωνίες και οι εμφύλιες διαταραχές.
Το 1920, στις 25 Οκτωβρίου, πεθαίνει ο βασιλιάς Αλέξανδρος από δάγκωμα μαϊμούς.
Στις 14 Νοεμβρίου, ο Βενιζέλος κατεβαίνει στις εκλογές και τις χάνει παταγωδώς.
Και, στις αρχές Δεκεμβρίου, ύστερα από δημοψήφισμα, επιστρέφει στο θρόνο ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’. Έχοντας όμως κάκιστες σχέσεις με τις δυνάμεις της Αντάντ ο συγκεκριμένος, δίνει την ευκαιρία σ’ αυτές να απαγκιστρωθούν από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο που είχε ξεκινήσει το 1919.
Σε αντίθεση με την Ελλάδα, την ίδια περίοδο, ο Μουσταφά Κεμάλ, έχει ανέλθει στην εξουσία της Τουρκίας και καταφέρνει σημαντικές συμφωνίες με Γάλλους, Ιταλούς και Γερμανούς.
Τελικά, μόνο η Αγγλία κι αυτή θεωρητικά, παραμένει σύμμαχος της Ελλάδας. Ο ελληνικός στρατός, εξαιτίας των μακροχρόνιων πολέμων, είναι εξαθλιωμένος και κουρασμένος. Η οικονομία της Ελλάδας έχει τα χάλια της, με συνέπεια, ο εφοδιασμός στον στρατό να είναι ανεπαρκής. Τα πρόσωπα που έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο, εκείνα τα τραγικά, μαύρα χρόνια, ήταν ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο βασιλιάς Κωνσταντίνος Α’, ο αρμοστής της Σμύρνης, Αριστείδης Στεργιάδης, ο αρχιεπίσκοπος Σμύρνης, Χρυσόστομος, ο αρχιστράτηγος της εκστρατείας, Γιώργος Χατζηανέστης, ο Αμερικανός πρέσβης της Σμύρνης, Τζωρτζ Χόρτον (George Horton) και βεβαίως, οι σύμμαχοι. Τα λάθη των Ελλήνων ηγετών και των συμμάχων ήταν πάρα πολλά.
Αξίζει να αναφερθούμε σύντομα, στον Αμερικανό πρόξενο, που υπήρξε φωτεινός φάρος, φιλέλληνας, σε εκείνες τις τραγικές στιγμές του Ελληνισμού και βοήθησε με όλες του τις δυνάμεις, για να σώσει όσες περισσότερες ελληνικές, προσφυγικές ψυχές και λίγο αργότερα να γράψει στο υπέροχο βιβλίο του, “The Blight of Asia” (Η Μάστιγα της Ασίας), το 1926, τα εξής: “Από τα δυνατότερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου από τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, γιατί ανήκα στο ανθρώπινο γένος”.
Στην Ελλάδα οι κυβερνήσεις άλλάζαν όλο και συχνότερα.
Ο Μουσταφά Κεμάλ βρίσκει χρόνο να προετοιμαστεί.
Το ελληνικό μέτωπο, λόγω των λαθών και του μεγάλου μήκους που απλωνόταν, διασπάται στο Αφιόν Καραχισάρ.
Η οπισθοχώρηση που ακολούθησε είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη της Σμύρνης και γενικότερα της Μικράς Ασίας από τον ελληνικό στρατό, στις 27 Αυγούστου 1922. Με την παραπάνω ενέργεια, σιγά-σιγά εγκαταλείπεται η Μικρά Ασία και στις 6 Σεπτεμβρίου, αναχωρεί για την Ελλάδα και το τελευταίο τμήμα του ελληνικού στρατού.
Από την επόμενη μέρα, χιλιάδες Έλληνες και Αρμένοι, εγκαταλείπουν τα σπίτια τους και κατακλύζουν όλο το μήκος της παραλίας της Σμύρνης, περιμένοντας, μάταια όμως…
Τα τρένα, καθημερινά, φέρνουν κι άλλους πρόσφυγες και το πλήθος μεγαλώνει.
Στην προκυμαία επικρατεί χαλασμός Κυρίου. Όλοι κλαίνε σπαραχτικά, άλλοι πεθαίνουν, οι έγκυες γεννάνε πρόωρα απ’ τον φόβο και την ταραχή τους, πολλοί σκοτώνονται και οι πιο τολμηροί πέφτουν στη θάλασσα για να κολυμπήσουν ως τα αγκυροβολημένα πλοία, ελπίζοντας να φτάσουν μέχρι εκεί, όμως η απόσταση είναι μεγάλη. Οι περισσότεροι πνίγονται και αρκετοί πυροβολούνται από το τουφέκι του Τσέτη, γεμίζοντας τη θάλασσα πτώματα και βάφοντάς την, με το αγνό αίμα, αθώων ψυχών… Οι Τούρκοι, από την 6η Σεπτεμβρίου και μετά, περιμένουν να φυσήξει ευνοϊκός άνεμος για να βάλουν φωτιά στην πόλη. Πράγματι, στις 13 Σεπτεμβρίου, η φωτιά ξεκινάει από την αρμενική εκκλησία του Αγίου Νικολάου κι εν συνεχεία, οι Τούρκοι με δυναμίτιδα ανατινάζουν την εκκλησία. Σε λίγα λεπτά και με τη βοήθεια του ανέμου, η φωτιά μεταδίδεται προς την ελληνική συνοικία, Κάτω Μαχαλάς, αφού οι Τούρκοι είχαν φροντίσει πρωτύτερα, να ραντίσουν τα σημαδεμένα σπίτια των Ελλήνων και Αρμενίων με πετρέλαιο, βενζίνη και άλλα καύσιμα.
Η φωτιά κράτησε από τις 13 μέχρι τις 15 Σεπτεμβρίου, πάντα με το καινούριο ημερολόγιο.
Ο άμαχος πληθυσμός προσπαθεί να σωθεί από τις ωμότητες του κεμαλικού στρατού και των Τσετών. Το κεμαλικό κράτος αποφασίζει να μη μείνει τίποτα ελληνικό στη Σμύρνη. Οι στρατιώτες του Κεμάλ πυροβολούν, σφάζουν, καίνε, βιάζουν, λεηλατούν…
Η Σμύρνη παραδίδεται στις φλόγες… Καίγεται ο Κάτω Μαχαλάς, καίγεται η Αγία Φωτεινή… Οι ανήμποροι, Έλληνες και Αρμένιοι προσπαθούν να σωθούν με οποιοδήποτε τρόπο… Οι περισσότεροι δεν τα καταφέρνουν… Η πόλη γεμίζει πτώματα…
Ο αρχιεπίσκοπος Χρυσόστομος συλλαμβάνεται και θανατώνεται, κόβοντάς του τα αυτιά, βγάζοντάς του τα μάτια διαμελίζοντάς τον και σέρνοντάς τον σε όλους τους κεντρικούς δρόμους γι’ αυτό κι ονομάστηκε Εθνομάρτυρας.
Ύστερα από μεγάλες προσπάθειες του Αμερικανού πρέσβη, George Horton, δίνεται εντολή από Αμερικανούς διπλωμάτες να έρθουν πλοία για να πάρουν τους πρόσφυγες για την Ελλάδα.
Οι συγκεντρωμένοι, με άδεια καρδιά, αφήνουν πίσω τα σπίτια τους, τις περιουσίες τους, τους νεκρούς προγόνους τους κι ένα πολύ μεγάλο κομμάτι της ψυχής τους.
Αναχωρούν για την άγνωστη για αυτούς Ελλάδα, ταξιδεύοντας με τις δυσκολότερες συνθήκες και ψάχνουν να βρουν τόπο που να μοιάζει με αυτόν που άφησαν. Ψάχνουν να βρουν τόπο που να μπορούν να κάνουν τη δουλειά που ξέρουν. Περιπλανώνται μέρες, ίσως και μήνες, προσπαθώντας να ξαναβρούν τους ανθρώπους τους, που χάθηκαν στον δρόμο.
Σε αυτό το σημείο, θα θέλαμε να δανεισθούμε λίγα λόγια της Μικρασιάτισσας, Φιλιώς Χαιδεμένου: “Δε φτάνανε τα αίματα που τρέχουνε σα λίμνη, παρά βάλαν φωτιά και κάψανε τη Σμύρνη”.
Ευχαριστώντας τον φίλο και ξάδελφο Απόστολο Βουγιουκλή, κατά την διάρκεια του ταξιδιού μας στη Σμύρνη, από τη μεριά της Μενεμαίνης, δώσαμε στον οδηγό ένα C D του Απόστολου Καλδάρα και όταν ακούσθηκε η φωνή του Γ. Νταλάρα ” Η Σμύρνη μάνα καίγεται” προκάλεσε βαθιά συγκίνηση όπως κι όταν φτάσαμε στην προκυμαία (κονάκ), εκεί όπου έπεφταν στη θάλασσα οι απελπισμένοι πρόγονοί μας.
Σήμερα, η ελληνική συνοικία στη Σμύρνη, είναι πάρκο και βρίσκεται κοντά στην παραλία.
Σίγουρα μία από τις πιο οδυνηρές στιγμές στην ιστορία του Ελληνισμού υπήρξε η Μικρασιατική καταστροφή και η Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης, πριν από 100 χρόνια.
Ως ημέρα καταστροφής της Σμύρνης, θεωρείται η 13η Σεπτεμβρίου 1922.
Σήμερα, ελάχιστοι πρόγονοί μας βρίσκονται στη ζωή, οι περισσότεροι απεβίωσαν. Εμείς όμως, ως γνήσιοι απόγονοι των ανθρώπων αυτών, που αγωνίστηκαν με τις δυσκολότερες συνθήκες, για να αφήσουν σε μας, τα παιδιά τους, μία καλύτερη ζωή, οφείλουμε να φέρουμε στη σκέψη μας, τις τραγικές, εκείνες μέρες του Σεπτέμβρη του ’22, αποτείωντας φόρο τιμής στους ανθρώπους αυτούς, ανάβοντας ένα κερί, κρατώντας ενός λεπτού σιγή, για τους χιλιάδες Μικρασιάτες που σκοτώθηκαν, για τους χιλιάδες Έλληνες που χάθηκαν στις πορείες χωρίς γυρισμό, στα βάθη της Ανατολής, για τους χιλιάδες πολεμιστές του Ελληνικού Στρατού που άφησαν τα κόκκαλά τους στα χώματα της Μικρασίας.
Η Ελλάδα των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών κράτησε μόλις 40 μήνες και ύστερα έγινε εφιάλτης.
Η Καταστροφή της Σμύρνης υπήρξε σημείο αναφοράς για το τέλος του Ελληνισμού της Μικρασίας.
Η Μικρασιατική Καταστροφή και η Μεγάλη Πυρκαγιά της Σμύρνης άνοιξαν μια πληγή που δύσκολα θα κλείσει. Όμως ο μόνος δρόμος για την αποφυγή παρόμοιων καταστροφών, είναι η συγχώρεση, η αναγνώριση εκατέρωθεν, στο δικαίωμα στο λάθος κάθε ηγεσίας, ανάλογα με τις υφιστάμενες συνθήκες. Η εμπλοκή τρίτων δυνάμεων, όπως των Γερμανών, που βρήκαν ως μόνο τρόπο για την εκπαραθύρωση του ελληνικού, επιχειρηματικού και εμπορικού δαιμόνιου στην περιοχή, τον πλήρη αφανισμό του ελληνικού στοιχείου.
Οι απλοί άνθρωποι, χριστιανοί και μουσουλμάνοι, ζούσαν αρμονικά και τότε όπως και τώρα εδώ στη Θράκη, τα εκάστοτε πολιτικά και γεωπολιτικά συμφέροντα οδήγησαν, πολλές φορές σε ακρότητες.
Η μόνη λύση για την ανατροπή τέτοιων συμπεριφορών, είναι η αγάπη, η συγχώρεση, η εμπιστοσύνη, ο σεβασμός ανάμεσα στους λαούς.
Δεν ξεχνάμε ποτέ, αλλά έχουμε τη δύναμη να ατενίζουμε το κοινό μέλλον των δύο λαών ειρηνικά.
Χρήστος Χ. Χαραλαμπίδης- Νατάσα Γ. Μακρή
