Από την αλληλογραφία προκύπτει ότι η ελληνική κυβέρνηση είναι υπεύθυνη μόνο για την ανάληψη της τάχιστης και χωρίς την παραμικρή αντίσταση εκκένωση της Μικράς Ασίας
Πολλά έχουν γραφτεί για την αινιγματική μορφή του Ύπατου Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη. Μάλιστα, σε όλη την ιστοριογραφία της Μικρασιατικής καταστροφής, έχει στοχοποιηθεί και κατηγορηθεί όσο κανείς άλλος για την τύχη του άμαχου πληθυσμού που βρέθηκε στην προκυμαία τον Αύγουστο του 1922. Μέσα όμως από επίσημα έγγραφα που βγήκαν στο φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά τις τελευταίες ημέρες, αποδεικνύεται ότι όχι μόνο δεν ήταν υπεύθυνος για την τραγωδία που υπέστη ο άμαχος πληθυσμός αλλά έκανε τα πάντα μέσα από διαβήματα προς την Κυβέρνηση, εκκλήσεις προς τους αρμοδίους και διπλωματικές ενέργειες κυρίως με τους Άγγλους ώστε να προστατέψει και να γλυτώσει εν γένει τους Μικρασιάτες. Αυτό θα γίνει αντιληπτό από την αλληλογραφία που προκύπτει ότι, η ελληνική κυβέρνηση είναι υπεύθυνη μόνο για την ανάληψη της τάχιστης και χωρίς την παραμικρή αντίσταση εκκένωση της Μ. Ασίας. Η στρατιωτική και πολιτική παρουσία της Ελλάδας πρέπει εντός μίας εβδομάδας να εγκαταλείψει το μικρασιατικό έδαφος, διότι αφήνονται σαφή υπονοούμενα μέσα από την αλληλογραφία των συμμάχων ότι ή θα θανατωθούν ή θα αιχμαλωτιστούν από τον Κεμαλικό Στρατό όποιοι παραμείνουν.
Η εξεύρεση θαλάσσιων μέσων από την Ελλάδα και η τάχιστη αποστολή τους στη Σμύρνη, σημαίνει αυστηρά μόνο την επιβίβαση και αποχώρηση του στρατού και της διοίκησης. Έργο που πραγματοποιείται με ‘’υπεράνθρωπες προσπάθειες’’ από την ελληνική κυβέρνηση καθώς οι ‘’κατερχόμενοι χριστιανικοί πληθυσμοί στην προκυμαία το δυσχεραίνουν κάθε μέρα όλο και πιο πολύ’’.
Υπάρχει μια ραγδαία διπλωματική εξέλιξη μεταξύ 22 – 26 Αυγούστου που σαφώς βεβαιώνει τη βιασύνη των Κεμαλικών δυνάμεων να μπει στη Σμύρνη και την πρόθεση των Συμμάχων να τον εξυπηρετήσουν. Αυτό σημαίνει ότι το ζήτημα που σε μας είναι γνωστό ως ‘’διάσωση των χριστιανικών πληθυσμών’’ δεν τίθεται σε κανένα τραπέζι υψηλών συζητήσεων. Αναφέρεται μόνο ως ‘’προστασία των Ρωμιών’’ αλλά δεν φαίνεται να χρειάζεται καν να συζητηθεί. Η ναυτική δύναμη των Συμμάχων με την Αγγλική αρχηγία στο λιμάνι της Σμύρνης και με τα κανόνια τους στραμμένα προς την πόλη αποτελεί μια τύπου εγγύηση. Εξασφαλίζει αυτήν την προστασία των πληθυσμών σχεδόν ή κατ’ ανάγκη αυτονόητα.
Όλα ετοιμάζονται και σχεδιάζονται να γίνουν στα πλαίσια ενός καθόλα πολιτισμένου διακανονισμού με τον οποίο η Ελλάδα φαίνεται ότι συμφωνεί καθολικά. Δηλαδή, ο ελληνικός στρατός και η πολιτική διοίκηση θα φύγουν από τη Σμύρνη με τον στόλο που θα έρθει και θα εισέλθει ο τούρκικος στρατός. Οι ναύαρχοι των Συμμάχων, με τη ‘’μείζονα ελευθερία’’ που τους παρέχεται, φανταζόμαστε ότι θα φορέσουν για την περίπτωση αυτή τις επίσημες στολές τους, οι γενικοί πρόξενοι τα φράκα τους και θα παραδώσουν την πόλη της Σμύρνης στους Τούρκους στρατιώτες του Μουσταφά Κεμάλ και κανείς δεν νοιάζεται για τον άμαχο πληθυσμό των Μικρασιατών πλην του Ύπατου Αρμοστή Αριστείδη Στεργιάδη.
Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΟΥ ΘΡΙΛΕΡ ΓΙΑ ΤΗ ΣΜΥΡΝΗ
Σμύρνη 19/8/1922
Απολύτου προτεραιότητος. Λίαν επείγον.
Πρόεδρον Κυβερνήσεως και Υπουργόν Εξωτερικών
Απολύτως Εμπιστευτικόν και Προσωπικόν
Σήμερον είδον αρχιστράτηγον όστις μοι μετέδωκεν ακολούθους πληροφορίας.
Πρώτον, ότι Α΄ σώμα στρατού υπό διοικητήν Φράγκον κατόρθωσε να οπισθοχωρήσει περί Ουσάκ αλλ’ αυτόχρημα αποσυντεθειμένον και εντελώς ανίκανον να αντιμετωπίση επαφήν εχθρού πλην μίας μεραρχίας υπό διοικητήν Γονατάν ήτις υποστάσα μικροτέραν φθοράν διατηρεί έτι κάποιαν συνοχήν.
Δεύτερον, ότι Β΄ σώμα στρατού εκ τεσσάρων μεραρχιών όπου ευρίσκονται στρατηγοί Τρικούπης και Διγενής πιεσθέν υπό εχθρού ίνα τραπή προς βορράν ετράπη προς νότιον τομέα διά πορείας μέσω ορεινών οδών ας εχθρός ενόμισεν αδιάβατους και κατόρθωσε να συνενωθή περί Ουσάκ μετά Α΄ σώμα στρατού αλλά και τούτο εν κακή καταστάση λόγω απωλειών πυροβολικού πλην ορειβατικού και εγκαταλείψεως μετα…(κενό).
Τρίτον, ότι ανεξάρτητος μεραρχία υπό Θεοτόκην ης τύχη ηγνοείτο κατόρθωσε επίσης να φθάση Ουσάκ και να συνενωθή μετά των δύο σωμάτων. Στρατηγός μοι πρόσθεσεν … δυνατήν την ανασύνταξιν και διά νέων ενισχύσεων απόφραξιν της καθόδου του εχθρού εις Σμύρνην…. και πως θα ήτο δυνατόν να φρουρηθεί η Σμύρνη επί βραχύ διάστημα επιτρέπον συνθηκολόγησιν ή επέμβασιν ώστε υπολειπόμενος στρατός και υλικόν αμφοτέρων τομέων εγκαταλείψωσι Μ. Ασίαν άνευ περαιτέρω ζημιών.
Είμαι υποχρεωμένος να σας καταστήσω γνωστόν ότι είναι μεν εξαιρετικώς ευχάριστον ότι αρχιστράτηγος διατηρεί ακμαίον το θάρρος του και πιστεύει εις δυνατήν σωτηρίαν αλλά εγώ ατυχώς επιμένω εις την αρχικώς τηλεγραφηθείασα γνώμην μου ότι η καταστροφή εχώρησε ήδη μετά τοσαύτης ραγδαιότητος ώστε να επιβάλληται σκέψις ταχίστη περί των ληπτέων μέτρων διά την περίπτωσιν καθ’ ην ο Μουσταφά Κεμάλ εντός ολίγων ημερών θα προχωρήσει προς την Σμύρνην. Εάν ο εχθρός διαθέτει ιππικόν τολμηρόν τούτο δύναται να φθάση Σμύρνην εντός των αρχών της προσεχούς εβδομάδος (22-23/8). Άλλως θα φθάση Σμύρνην περί το τέλος της προσεχούς εβδομάδος (27-28/8).
Γνώμην μου ταύτην ενισχύουσι ειδήσεις μεταγενέστεραι πρωινής μου συνεντεύξεως με αρχιστράτηγον… Δεν ήτο ακριβές ότι Β΄ σώμα στρατού φθάσαν δήθεν Ουσάκ συνηνώθει με Α΄ σώμα. Έφθασε μόνον μία μικρά φάλαγξ του Α΄ σώματος εν αποσυνθέση. Τύχη Β΄ σώματος αγνοείται τελείως ….και γεννά φόβον περί βαρυτέρας συμφοράς. Επίσης δεν ήτο ακριβές ότι κατέφθασεν Ουσάκ ανεξάρτητος μεραρχία υπό Θεοτόκην διότι και ταύτη ακόμη αγνοείται η τύχη. Δεν ήτο επίσης ακριβής η δήθεν ηρεμία του εχθρού απέναντι Α΄ σώματος περί το Ουσάκ. Αντιθέτως ….συνεχιζόμενη πίεσις εχθρού κατά Α΄σώματος όπερ ούτο θα διασκορπισθή και θα αφίση ανοικτήν εις τον εχθρόν την οδόν της Σμύρνης….
Επανέρχομαι εις προηγούμενην υπόδειξίν μου περί αποστολής στόλου και μεταφορικών εις Σμύρνην.
Αλλά υπέρ πάν άλλο υποδεικνύω την ανάγκην να μη αναμείνη πλέον η Κυβέρνησις την λύσιν και την σωτηρίαν εξ αποφάσεως και πρωτοβουλίας του αρχηγού της στρατιάς αλλά να αντιμετωπίση αυτή η Κυβέρνησις ως ιδικήν της ευθύνη την περαιτέρω ρύθμισιν της καταστάσεως. Μετά την πλήρην στρατιωτικήν καταστροφήν ο στρατιωτικός παράγων σχεδόν εκλείπει και τα περαιτέρω ανήκουσι εις την Κυβέρνησιν.
ΣΤΕΡΓΙΑΔΗΣ
Κρυπτογραφικόν τηλεγράφημα Στεργιάδη προς Π. Πρωτοπαπαδάκη Πρόεδρον Κυβερνήσεως και Γ. Μπαλτατζή Υπουργόν Εξωτερικών
Σμύρνη 20-8-1922
Απολύτου Προτεραιότητος. Λία επείγον
Απολύτως προσωπικόν και εμπιστευτικόν
[…Φρονώ ότι (Χ) σήμερον …. απόλυτον να αντιμετωπίσει ημέτερος στρατό τον εχθρόν εις οιονδήποτε σημείον ουδέ διά ολίγας ώρας. Φρονώ ότι ο αυτός κίνδυνος υπάρχει και εις το βόρειον μέτωπον. Πρέπει να αποκλεισθή πάσα σκέψις περί αντιστάσεως έστω και εις στενοτάτην ζώνην περί την Σμύρνην ή περί τα Μουδανιά. Τοιαύτη απόπειρα εις εκάτερον μέτωπον θα επέφερε αιχμαλωσίαν όλου στρατού και υλικού. ‘Όχι μόνον απόπειρα αλλά και απλή σκέψις ή ταλάντευσις επί ένα ακόμη εικοσιτετράωρον θα φέρη το αυτό αποτέλεσμα. Ανάγκη αντιμετωπισθή κατάστασις άνευ ελαχίστης αναβολής ως εξής: Πρώτον Στρατιά αναλάβη άμεσον απόφασιν διά τον υποχωρούντα στρατόν του νοτίου μετώπου και μέτρα να αποσύρη αυτόν σιδηροδρομικώς δι όλων των δυνατών ημερησίως συρμών και εις την Σμύρνην να επιβιβάζει αμέσως τους εκάστοτε καταφθάνοντας και το υπάρχον υλικόν ώστε αφ’ ενός να μη συσσωρεύονται εν Σμύρνη αφ’ ετέρου δε να μη δυνηθή εχθρός να έλθη εις επαφήν προς ημάς. Το …. της εσπευσμένης υποχωρήσεως άνευ επαφής προς τον εχθρόν και της αμέσου βαθμιαίας επιβιβάσεως εις πλοία να εφαρμοσθή και εις το βόρειον μέτωπον…διατασσομένης της κατευθύνσεως του υποχωρούντος στρατού ουχί εις Μουδανιά αλλά εις χερσόνησον Αρτάκης… να ληφθή ταχίστη απόφασις αυστηρώς επιβαλλομένης αυτόθεν της εκτελέσως.
αραλλήλως Κυβέρνησις οφείλει κατά την γνώμην μου να επιχειρήση διάβημα παρά Συμμάχοις περί λήψεως υπ’ αυτών μέτρων προς διάσωσιν ουχί ημετέρου στρατού αλλά της Σμύρνης ήτις ασφαλώς θα καταστραφή και προς φρούρησιν ιδικών των υπηκόων και ιδικών των συμφερόντων. Δέον συνάμα να τονισθή ότι εγχώριοι χριστιανικοί πληθυσμοί αδύνατον δι έλλειψιν μέσων μεταφερθώσι Ελλάδα ώστε και τούτων σωτηρία θα εξαρτηθή από επέμβασιν Συμμάχων (στεργόντων) καταλάβωσι Σμύρνην διά στόλου και στρατού αυτών. Προσθέτω ότι τα εν Χίω επίτακτα είναι ανεπαρκή και δέον σταλώσι τάχιστα όσον το δυνατόν μεγαλύτερος αριθμός μετά στόλου πολεμικού. ]
ΣΤΕΡΓΙΑΔΗΣ
Χειρόγραφο του Υπουργού Εξωτερικών Γεωργίου Μπαλτατζή προς τον Επιτετραμμένο στο Λονδίνο Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή
Εν Αθήναις 20/2 Αυγούστου 1922
Légué en Michel de Grèce
Londres
Κρυπτογραφικόν τηλεγράφημα, Triple urgence, Priorité absolue
Παρακαλώ να ενημερώσετε αμέσως την αγγλικήν κυβέρνησιν ότι ο ύπατος αρμοστής τηλεγραφεί ότι λόγω της ανικανότητος του στρατού να προασπίση την Σμύρνην από της Κεμαλικής εισβολής δέον να ειδοποιηθώσι αι Δυνάμεις όπως λάβουσι μέτρα επείγοντα προς περιφρούρησιν της πόλεως και των συμφερόντων των υπηκόων τους.
ΜΠΑΛΤΑΤΖΗΣ
Επιστολή του Έλληνα Επιτετραμμένου στο Λονδίνο Αλέξανδρου Ρίζου Ραγκαβή προς την Αθήνα (είναι αντίγραφο, δεν φαίνεται ο παραλήπτης προσωπικά)
Υφυπουργός εξωτερικών ([Arthur Balfour](https://en.wikipedia.org/wiki/Arthur_Balfour)) καλέσας με μοι ανεκοίνωσεν ότι Αγγλική κυβέρνησις επρότεινεν σήμερον εις Κυβερνήσεις συμμάχων όπως επειγόντως ζητηθεί από Κυβερνήσεως Άγκυρας αποστολή στρατιωτικών αντιπροσώπων τριών Δυνάμεων και Ελλάδος εις πόλιν τινά της ουδετέρας ζώνης εν χερσονήσω Νικομηδείας. Σκοπός της συναντήσεως η συνομολόγησης της ανακωχής με βάσιν την εκκένωσιν της Μ. Ασίας γενομένην κλιμακηδόν…Τα ανωτέρω θα τηλεγραφηθώσι και εις τον πρεσβευτήν της Αγγλίας εν Αθήναις ([Francis Lindley](https://en.wikipedia.org/wiki/Francis_Oswald_Lindley))
Υφυπουργός μοι ανακοίνωσε φόβους κυρίου Λόυντ Τζωρτζ ως εξετέθησαν εις προγενέστερον τηλεγάφημά μου, μήπως δηλαδή Β. Κυβέρνησις καταληφθείσα υπό πανικού υποπέση εις λάθος Γερμανών απεμπολούσα όρους ανακωχής καλυτέρους ους μεγαλυτέρα ψυχραιμία θα ηδύνατο να εξασφαλίση.
Παρέστησα αυτώ ότι η επί τόπου εμφάνισης όσων οίοντε επιβλητικών ναυτικών δυνάμεων θα συνετέλη σπουδαίως εις την καθησύχασιν πληθυσμών και αναστήλωσιν φρονήματος Ελληνικού στρατού ίνα δυνηθή ούτος αποκαταστήση πέριξ της Σμύρνης την στρατιωτικήν κατάστασιν ην η Αγγλική Κυβέρνησις θεωρεί απαραίτηττον διά την διεξαγωγήν των περί ειρήνης διαπραγματεύσεων. Υφυπουργός με πληροφορεί ότι Αγγλική Κυβέρνησις αποστείλασα ήδη δύο θωρηκτά εζήτησε όπως και λοιπαί Κυβερνήσεις πέμψωσι πλοία εις Σμύρνην. Εξέφρασα φόβον ότι Τούρκοι θα εγείρωσι ζήτημα Θράκης ον Υφυπουργός συμμερίζεται. Επείπον ότι αν μη α.. Δυνάμεις εβοήθουν ημάς προς ισσορρόπησιν της στρατιωτικής καταστάσεως πρώτη ημών… η επιβίβασις του στρατού και ότι θα επαφίσωμεν κατ’ ανάγκην μέριμναν πληθυσμών εις αυτάς.
Εκ τούτων θ’ απέλθωσι πρώτον εκατόν τριάκοντα χιλιάδες παλιννοστούντες Χριστιανοί και δεύτερον οι εις τον Ελληνικόν σταρατόν καταταχθέντες (Μικρασιάτες) και αι οικογένειαί των ήτοι υπέρ τας 100.000.
Υφυπουργού παρατηρήσαντος ότι η αποδοχή των Εθελοντών εκ Μ. Ασίας ήτο σφαλερά, επείπον ότι ακολουθήσαμεν εν τούτω τους συμμαχικούς στρατούς εν οις χιλιάδες τούτων υπηρέτουν και ότι άλλως τε οι πλήστοι είχον καταταχθεί κατά το 1919 και 1920.
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
Κωνσταντινούπολης 22 Αυγούστου 1922
Ελληνική Στρατιωτική Αποστολή προς Υπουργείον Στρατιωτικών
[…Μία Γαλλική πυροβολαρχία εξ Αγίου Στεφάνου, έν Τάγμα Γαλλικόν ιδίου Συντάγματος εκ Μακρύκιοϊ και 100 Τούρκοι στρατιώται ανεχώρησαν σιδηροδρομικώς 20ην και 21ην διά Μέτωπον Θράκης. Εκοινοποιήθη Στρατιάν]
ΨΑΛΛΙΔΑΣ (συντ/χης, διοικητής της Αποστολής Κων/πολης)
Λονδίνο 23 Αυγούστου 1922
Έλληνας πληρεξούσιος προς πρόεδρον της Κυβερνήσεως
[..Εμερίμνησα χθες όπως ανακοινωθώσι εις τον Άγγλον πρωθυπουργόν αι προς την Αγγλική Κυβέρνησιν γενόμεναι υπ’ εμού ανακοινώσεις… Διέπεμψα συνταγματάρχην Μέις εις το γραφείον Πρωθυπουργού ένθα έσχε μακράν συνομιλίαν μετά του ιδιαιτέρου γραμματέως του… Σημεία διατυπωθέντα καθ’ υπόδειξίν μου είναι τα εξής:
1ον ) Η τροπή των πραγμάτων εν Μ. Ασία μεταβάλλει κατάστασιν εκ βάθρων εν Ανατολή, μετατοπίζουσα από της Ελλάδος εις Αγγλίαν την μέριμναν της περιφρουρήσεως και της προστασίας των πληθυσμών.
2ον) Επιβάλλεται όπως αγγλική κυβέρνησις προβή εις άμεσον εντατικήν και αναξάρτητον ενέργειαν περιλαμβάνουσαν αποστολήν ισχυροτάτης μοίρας εις Σμύρνην και την άμεσον απόβασιν ναυτικών δυνάμεων…]
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
(ίδιας ημερομηνίας)
[….Εις τον Διοικητήν Μοίρας Μεσογείου επιβαίνοντα του ‘’Σιδηρούς Δουξ’’ εδόθη πληρεξουσιότης καθόσον αφορά εις τας εν τοις ύδασι της Μ.Ασίας συνκετρωθησομένας ναυτικάς δυνάμεις και την χρησιμοποίησιν αυτών…]
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
Λονδίνο 24 Αυγούστου 1922
Έλληνας πληρεξούσιος προς πρόεδρον της Κυβερνήσεως
[Πρωθυπουργός επανέρχεται Λονδίνον σήμερον εσπέραν*. Αύριον συγκροτηθήσεται Υπουργικόν Συμβούλιον…. Εμερίμνησα όπως τεθώσιν υπ’ όψιν του αι διάφοροι εισηγήσεις ας γνωρίζετε…ιδία η περί αποβάσεως αγγλικών δυνάμεων εις Σμύρνην προς προστασίαν πληθυσμών συγχρόνως προς αναληφθείσας υποχρεώσεις]
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
(*) Ο Λόυντ Τζωρτζ ήταν σε καλοκαιρινές διακοπές.
Σμύρνη 24 Αυγούστου 1922
Υπουργός στρατιωτικών προς Πρωθυπουργόν
[…Ηθικόν στρατού εν γενικώ κακόν και άγνωστον κατά πόσον θα δυνηθή να αντιτάξη αντίστασιν έστω και κατά μικρών εχθρικών δυνάμεων. Αφιχθείσα μεραρχία Θράκης ηρνήθη αποβιβασθή αναγκασθέντος στρατηγού Πολυμανάκου μεταβή αυτοπροσώπως όπως πείσει εν σύνταγμα προς αποβίβασιν. Εσπέραν συνήγαγον κυρίους Στεργιάδην, Δούσμανην, Πολυμενάκον, Βαλέτταν, Πάλλην, Σαρηγιάννην και λαβόντες υπ’ όψιν κατάστασιν ως άνω παρουσιάζεται έκρινον ομοφώνως ότι διατήρησις Σμύρνης δι’ άνω στρατού και άνω πυροβολικού αδύνατος…. Φρονούμεν άπαντες δε ότι βεβαίως ανακωχή υπό μόνον όρον εκκένωσιν Μ. Ασίας θα ήτο συμφεροτέρα λύσις αλλά απίθανον Κεμάλ δεχθή ανακωχήν άνευ βαρέων δι’ Ελλάδα όρων. Διά τούτο καταλήξαμεν ότι συμφέρει η άμεσος έναρξις της εκκενώσεως και ταχεία διεξαγωγή αυτής. Πάντως δέον να ληφθή υπ’ όψιν ότι θα περιέλθη εις χείρας εχθρού υπό τοιαύτας συνθήκας ποσόν τι υλικού και αριθμός τις ανδρών αν εν τω μεταξύ δεν έχει επέλθη η ανακωχή…]
ΘΕΟΤΟΚΗΣ
Κωνσταντινούπολης 25 Αυγούστου 1922
Ύπατός αρμοστής Κων/πολης προς Υπουργόν εξωτερικών
[Άμα τη αφίξη μου επεσκέφθην αρμοστήν Αγγλίας όστις μοι είπεν ότι σήμερον την πρωίαν εγένετο διάβημα τριών αρμοστών (Αγγλίας, Γαλλίας, Ιταλίας) παρά ενταύθα αντιπροσώπω Κεμάλ ίνα ούτος τηλεγραφήση εις Άγκυραν πρότασιν τριών αρμοστών περί ανακωχής. Αντιπρόσωπος ετηλεγράφησε ήδη εις Κεμάλ εις Άγκυραν. Άγγλος αρμοστής ετηλεγράφησε Λονδίνον και εκείθεν ή μέσω αγγλικής πρεσβείας Αθηνών θα ανακοινωθή υμίν γενόμενον διάβημα. Άγγλος αρμοστής συνιστά όπως έχωμεν ετοίμους αξιωματικούς εάν ανακωχή γίνη δεκτή υπό Κεμάλ ίνα αποστείλωμεν αυτούς αμέσως ίνα συναντηθώσι μετά αντιπροσώπων Κεμάλ και τριών ενταύθα συμμάχων στρατηγών οίτινες λάβωσι μέρος εις την συνάντησιν. Μέρος εις ό γενήσεται η συνάντησις παμψηφεί Γιαριντζέ όπερ ευρίσκεται εις τα σύνορα της ουδέτερης ζώνης παρά την Νικομήδειαν. Η γνώμη η προσωπική του αρμοστού Αγγλίας είναι ότι βάσις της ανακωχής θα είναι η άμεσος και ταχεία εκκένωσης της Μ. Ασίας αλλά κατά τρόπον εξασφαλίζοντα ταύτην άνευ εκατέρωθεν υπερβασιών. Ιδιαιτέρως όλως και μετά πολλής επιμονής Άγγλος αρμοστής μοι συνέστησε να αποφύγωμεν δηώσεις και καταστροφάς διότι έμαθεν εξ ασφαλούς πηγής ότι τοιαύται πράγματι εγίνοντο από τον ελληνικόν στρατόν και φοβείται ότι θα εξπάσωσι εις ατυχείς πληθυσμούς καθ’ ων θα μετέλθωσιν αντίποινα οι Τούρκοι…..]ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Λονδίνο 25 Αυγούστου 1922
Έλληνας πληρεξούσιος προς Πρωθυπουργόν
[…Εκανόνισα όπως ευρεθή εις Υπουργείον Εξωτερικών σήμερον ο Γραμματέας ανατολικού τμήματος κύριος Φορμπάναμ εις ον ανακοίνωσα ταύτα…. Με ηρώτησε περί της τύχης της βορείας ομάδος και αν θα ήτο δυνατόν να μεταφερθή εις Θράκην… εις ερώτησίν του περί του τόπου εγκαταστάσεως προσφύγων απήντησα ότι καταλληλοτέρα προς τούτο εφαίνετο η Θράκη ούσα εύφορος και αραιώς κατωκημένη κατόπιν των υπό των Τούρκων γενομένων εκτοπισμών. Όταν δε υπέδειξα σκοπιμότητα αποβάσεως αγγλικών δυνάμεων εν Σμύρνη προς καθησύχασιν του περιτρόμου πληθυσμού καθόσον η αθρόα προς την Σμύρνην συρροή εγέννα κατ’ ανάγκην ατμόσφαιραν επιρρεάζουσα το ηθικόν του στρατού μοι απάντησεν ότι επί του παρόντος δεν υπάρχει τοιαύτη πρόθεσις της αγγλικής κυβερνήσεως μη επιθυμούσα να εμπλακή εις ρήξιν με τον τουρκικόν στρατόν…. Εφάνη υποχωριτηκότερος όταν επέμεινα ότι Αγγλία θα έπραττε τούτο ως έργον καθαράς φιλανθρωπίας. Ανάγκη Αγγλικής αποβάσεως συνιστώ εις τους φιλέλληνας και φίλους δημοσιογράφους και δι αυτών εις τον Πρωθυπουργόν. Πληροφορούμαι δε εμπιστευτικώς ότι γαλλική κυβέρνησις αποκρούει μεσολάβησιν προς κατάπυασιν εχθροπραξιών. Αγγλικόν υπουργείον εξωτερικών τηρεί τούτο απολύτως μυστικόν. Πρόθεσις γαλλικής κυβερνήσεως είναι όπως επιτραπή τελεία εξόντωσις ελληνικού στρατού ίνα ούτω όταν Τούρκοι φθάσωσιν εις τα Στενά, δηλώση αύτη ότι αποχωρεί Κων/πόλεως και ανοίξη τούτοις την αφρούρητον προς Θράκην οδόν].
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
Λονδίνο 25 Αυγούστου 1922
Έλληνας πληρεξούσιος προς Πρωθυπουργόν
[Πληροφορούμαι θετικώς ότι γαλλική κυβέρνησις εν τη απαντήσει αυτής επί προτάσεως μεσολαβήσεως προς επίτευξιν καταπαύσεως εχθροπραξιών εζήτησε όπως τεθή όρος ανακωχής απαγόρευσις μεταφοράς ελληνικών στρατευμάτων εκ Μ. Ασίας εις Θράκην διότι τούτο θα ήτο μέτρον άδικον απέναντι Τούρκων…]
ΡΑΓΚΑΒΗΣ
Κωνσταντινούπολις 25 Αυγούστου 1922
Ύπατος Αρμοστής Κων/πόλεως προς Υπουργείο εξωτερικών
[……Έσπευσα και επισκέφθην αρμοστάς Γαλλίας, Αγγλίας και Ιταλίας τονίσας κινδύνους ιδίων αυτών συμεφερόντων αν Σμύρνη καθίστατο θέατρον μάχης….Άγγλος αρμοστής μοι είπεν εμπιστευτικώς ότι είναι επιθυμία συμμάχων όπως αποφύγωσιν απολύτως παν το δυνάμενον να περιπλέξη αυτούς εις σύρραξιν μετά Κεμάλ].
ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
Αθήνα 25 Αυγούστου 1922
Υπουργείο εξωτερικών προς Υπουργόν Στρατιωτικών εις Σμύρνην
Συμφωνούντες προς υμετέρας γνώμας θα αποστείλωμεν αμέσως εις Κων/πολιν κάτωθι τηλεγράφημα εάν συναινήτε
(ΕΠΕΤΑΙ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΑΤΩΘΙ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑΤΟΣ)
ΤΡΙΣΕΠΕΙΓΟΝ – ΥΠΑΤΗΝ ΑΡΜΟΣΤΕΙΑΝ ΕΛΛΑΔΟΣ
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΝ
« Γάλλος και Άγγλος ναύαρχοι προέτειναν, προς αποφυγήν μάχης εντός της Σμύρνης και σωτηρίαν αυτής, εις ημέτερον Ύπατον Αρμοστήν όπως Κυβέρνησις αποταθεί προς Αρμοστάς Συμμάχων εν Κων/πόλει ίνα συνομολογηθεί ειδική συμφωνία μεταξύ αντιμετώπων στρατευμάτων προς εκκένωσιν της πόλεως υπό ελληνικού στρατού ανενοχλήτου υπό του εχθρού και την κατόπιν παράδοσιν της πόλεως εις τον εχθρόν υπό των ναυάρχων».
Συνεννοηθήτε αμέσως μετ’ Άγγλου Υπάτου Αρμοστού και προβείτε, εάν εγκρίνη, εις σχετικόν διάβημα ως τάχιστα.
Γ. ΜΠΑΛΤΑΤΖΗΣ
Αθήναι 26 Αυγούστου 1922
Υπουργός εξωτερικών προς Ύπατον Αρμοστήν Σμύρνης
Κατόπιν χθεσινού τηλεγραφήματος κ. Σιμοπούλου απετάθη προς Υπάτους Αρμοστάς Συμμάχων οίτινες αποδεχθέντες ενήργησαν μετά κάτωθι τηλεγραφήματος κ. Σιμοπούλου
(ΕΠΕΤΑΙ ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΚΑΤΩΘΙ ΤΗΛΕΓΡΑΦΗΜΑΤΟΣ)
Κατόπιν αποφάσεως των τριών Αρμοστών απεστάλη το εξής τηλεγράφημα εις ναυάρχους Συμμάχων εν Σμύρνη:
«Κατόπιν διαβήματος γενομένου πλησίον αυτών εκ μέρους της ελληνικής κυβερνήσεως υπό του Υπάτου Αρμοστού της Ελλάδος, οι Σύμμαχοι Ύπατοι Αρμοσταί εξουσιοδοτούσι τους Συμμάχους ναυάρχους και Γεν Προξένους να συνεννοηθώσι ίνα παράξωσι τας εαυτών καλάς υπηρεσίας προς διευκόλυνσιν της παραδόσεως της πόλεως της Σμύρνης εις τον τουρκικόν στρατόν».
Το ανωτέρω τηλεγράφημα θα φθάση περί την ογδόην της σήμερον. Επί τη παρατηρήσει ότι δεν αναφέρει τι περί της ανενοχλήτου αναχωρήσεως του στρατού , Άγγλος Αρμοστής μοι εδήλωσεν ότι έκρινε σκόπιμον να αφήσωσι μείζονα ελευθερίαν εις τους ναυάρχους ίνα κανονίσωσι τα πράγματα».
ΣΙΜΟΠΟΥΛΟΣ
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Όπως αντιλαμβάνεστε, αγαπητοί φίλοι, από τη ροή των εγγράφων, ο Ύπατος Αρμοστής Σμύρνης Α. Στεργιάδης δεν ήταν και τόσο αδιάφορος, τελικά, όπως παρουσιάζεται.
Η ιστορία δεν ξαναγράφεται, τα γεγονότα έγιναν και δεν ξαναγυρίζουν πίσω.
Όταν όμως έρχονται νέα, τεκμηριωμένα στοιχεία στο φως της δημοσιότητας, τότε η ιστορία οφείλει και πρέπει να είναι δίκαιη. Έτσι, ναι μεν δεν ξαναγράφεται, αλλά ανασυντάσσεται και αποκαθιστά αδικίες. Μια τέτοια περίπτωση είναι τούτη του Στεργιάδη, τοποθετημένο όργανο των εκάστοτε κυβερνήσεων καθ’ όλη τη διάρκεια της μικρασιατικής εκστρατείας μέχρι το τέλος της.
Φαίνεται εκ των επισήμων εγγράφων που μας παραθέτονται ότι, ο Στεργιάδης όχι απλά κάνει τα πάντα για να σώσει την τιμή, την υπόληψη, την ζωή την ίδια των Ελλήνων στρατιωτών, αλλά το μεγαλύτερο βάρος της τεράστιας ανησυχίας του το ρίχνει στον άμαχο πληθυσμό των Μικρασιατών και κυρίως, όπως θα προσέξατε όλοι, στους εθελοντές μικρασιάτες και τις οικογένειές τους, αντιλαμβανόμενος πως το μένος των Τούρκων θα πέσει ειδικά σε αυτούς θεωρώντας τους προδότες της ίδιας τους της πατρίδας.
Ο Στεργιάδης λοιπόν, δεν αποφασίζει για κάτι, δεν είναι στην αρμοδιότητά του όπως αντιλαμβάνεστε, είναι υπάλληλος της κυβέρνησης και κάνει τα πάντα από την θέση του ώστε να ενημερώσει για την πραγματική εικόνα του μετώπου και όχι την λαθεμένη αντίληψη των πολιτικών και του τύπου των Αθηνών που παρουσίαζαν μια διαφορετική προσέγγιση στα πεδία των μαχών.
Απορώ, τι άλλο θα μπορούσε να πράξει αυτός ο άνθρωπος από την θέση που κατείχε! Εάν η κυβέρνηση του έλεγε ότι δεν τα γνωρίζει καλά τα πράγματα, τότε προφανώς έλεγε στον λαό αυτά που του έλεγε η κυβέρνηση, είναι τραγικά απλό το θέμα.
Εν κατακλείδι, η ιστορία σε τούτο το κομμάτι της, οφείλει να ανασυνταχθεί και να αποκαταστήσει την ιστορική αλήθεια όσο πιο σύντομα γίνεται. Αλλιώς θα το πράξουν οι επόμενες γενιές απαλλαγμένες από τα συναισθήματα και τις καταβολές των σημερινών ιστορικών, αυτό να είστε σίγουροι ότι θα συμβεί.
Ο Ύπατος αρμοστής Σμύρνης τελικά, δεν ήταν τόσο απαθής και ουδέτερος όσο μας τον έχει παρουσιάσει η ιστοριογραφία. Περισσότερο ως αποδιοπομπαίος τράγος φαίνεται παρά σαν προδότης των Μικρασιατών. Και το γεγονός εκ της μαρτυρίας της οικονόμου του, ότι λίγο πριν φύγει για τη Γαλλία, μάζεψε όλα τα έγγραφα του προσωπικού του αρχείου και τα έκαψε στο τζάκι λέγοντας, πως με τούτα τα έγγραφα μπορεί να ξαναγραφτεί η ιστορία κάποια στιγμή της μικρασιατικής εκστρατείας και καταστροφής.
Επιμέλεια ιστορικής έρευνας
Μπατζακίδης Φ. Γεώργιος
Ιστορικός ερευνητής
