Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
Πρόσφατα, γράφοντας για τους Εβραίους της Κομοτηνής αναφέρθηκα στον Τούρκο περιηγητή Εβλιά Τσελεμπή. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο μου «Θρακών Οικήσεις και Κτίσματα – Λαμπρών Καιρών Μάρτυρες (15ος – 19ος αι.)», Εθνικό Ίδρυμα Νεότητας, Αθήνα 1998 (σελίδες 79), στο κεφάλαιο για τους ξένους ταξιδιώτες στην Τουρκοκρατούμενη (νοτιο)δυτική Θράκη, αναφέρομαι στον Εβλιά Τσελεμπή που περνά από τη Θράκη στα 1667 και μιλά για τους Εβραίους και για τους Τσιγγάνους της Κουμουλτζίνας, σημερινής Κομοτηνής. Με την άλωση του φρουρίου από τον Γκαζί Εβρενός (π. 1361/2) προέκυψε μια διαφορά ανάμεσα στους Εβραίους και στη φάρα των Κοπτών, δηλαδή τους τσιγγάνους.
Οι τελευταίοι υποστήριζαν πως είχαν δικαιώματα πάνω στο φρούριο απ’ την εποχή του Ισκεντέρ (δηλ. του Μεγαλέξανδρου). Κι ότι οι Εβραίοι τους εκτοπίσανε βίαια και δόλια, λόγω της οικονομικής υπεροχής τους. Τελικά, με τη μεσολάβηση του στρατηγού, βρήκαν τη λύση: Οι μεν Εβραίοι θα κατοικούσαν μες στο φρούριο, αλλά ο ντισντάρης (= διοικητής) του φρουρίου θα είναι τσιγγάνος. Ο Εβλιά Τσελεμπή λέγει πολλά για τους Κόπτες, τους τσιγγάνους.
Αξίζει να λάβουμε υπόψη, όπως παρατηρεί ο Πασχάλης Ανδρούτσος, ότι «Ο Εβλιά μετέφερε στα γραπτά του όλα τα αρνητικά στερεότυπα της οθωμανικής εποχής για τους τσιγγάνους» (Χρόνος, 2 Φεβρουαρίου, 2019).
Οι ονομαζόμενοι στη σύγχρονη εποχή Ρομά κατά περιόδους είχαν διάφορες ονομασίες και υπήρχαν ποικίλες απόψεις για την προέλευσή τους. Η ονομασία γύφτος προέρχεται από το Αιγύπτιος, απηχώντας την καταγωγή τους και πιθανή σχέση με τον Φαραώ. Το Κόπτες είναι ανάλογη ονομασία.
Γράφει ο Τσελεμπή: «Όλοι οι Τσιγγάνοι της Ρούμελης, που κατάγονται απ’ τους Κόπτες, το λαό του Φαραώ, θεωρούν πατρίδα τους την Κουμουλτζίνα. Γι’ αυτό όταν ορκίζονται, λένε: ‘Μα την Αίγυπτο και μα την Κουμουλτζίνα μας!’».
Σε άλλο σημείο: «Οι Τσιγγάνοι της περιοχής είναι εκλεκτοί μουσικοί, δαιμόνιοι παραχαράκτες και – πολλοί από αυτούς – ικανοί κλέφτες».
Επίσης, ο Τσελεμπή αναφέρεται στο φρούριο, τα τεμένη, άλλα αξιοθέατα και ιδρύματα της πόλης, το λαϊκό παζάρι. Επιμένει στην κοπτική (την τσιγγάνικη) γλώσσα, φέρνοντας πολλά παραδείγματα λέξεων και φράσεων.
Θεωρώ χρήσιμο να παραθέσουμε σε τούτο το σημείο τις απόψεις ενός ειδικού ερευνητή.
Ο δρ Αχμέντ Αμίν, λέκτορας στο Πανεπιστήμιο Φαγιούμ της Αιγύπτου, στο τμήμα Ισλαμικής Αρχαιολογίας (ο δρ Αμίν εκπόνησε τη διδακτορική του διατριβή στο Πανεπιστήμιο Αθηνών) σημειώνει:
«Το έργο του Εβλιγιά είναι σημαντικό όχι μόνο για τους Οθωμανούς, αλλά και για όλους τους λαούς της βαλκανικής χερσονήσου και είναι ένα έργο με λογοτεχνικές, ιστορικές, θρησκευτικές, φιλοσοφικές, ανθρωπολογικές προεκτάσεις . ΄Εχει επισκεφθεί τόσα πολλά μέρη, έχει δει και συνομιλήσει με τόσους πολλούς ανθρώπους και του είναι δύσκολο να ερμηνεύσει όσα βλέπει και ακούει. Για την Κομοτηνή, για παράδειγμα, αναφέρει τους Κόπτες της πόλης, την ιστορία της κ. τ. λ. Στην πραγματικότητα, όμως, δεν είδε Κόπτες αλλά τους Τσιγγάνους της Κομοτηνής. Το έργο του είναι ένα μείγμα ντοκουμέντου και φαντασίας. Μπορείς να αφεθείς στη μαγεία του, αλλά αν θες να διασταυρώσεις τα στοιχεία που δίνει πρέπει να το κάνεις σαν σχολαστικός μελετητής».
Στην κατακλείδα του κειμένου μας θα παραθέσουμε ένα πολύ ενδιαφέρον σημείο: «Οι τσιγγάνοι της Ρούμελης συνεορτάζουν με τους καφίρηδες (=άπιστους, δηλαδή Χριστιανούς) τις κακορίζικες ημέρες των «κόκκινων αβγών», με τους πιστούς πάλι το Κουρμπάν Μπαϊράμ και με τους Εβραίους το Καμίς Μπαϊράμ. Επειδή στην πραγματικότητα δεν πιστεύουν σε καμιά συγκεκριμένη θρησκεία, οι ιμάμηδες δεν τους ψέλνουν όταν πεθάνουν. Και για να μην μπλέκουν με τους πιστούς, τους έχουν παραχωρήσει (έξω από το Εγρί Καπού) ξεχωριστό νεκροταφείο για να θάβουν τους νεκρούς τους».
Παρά τις υπερβολές και ανακρίβειες το έργο του Εβλιά Τσελεμπή είναι ανεκτίμητης αξίας. Όσον αφορά τους Ρομά, διασώζει προκαταλήψεις και απόψεις σχετικά με τον λαό αυτό που για τόσους αιώνες συνοικεί με τον Ελληνικό λαό.
