Kαι η σχέση του με την πόλη της Ξάνθης
Πολύ λίγα πράγματα γνωρίζουμε για την ιστορία του Οθωμανικού Μονοπωλίου καπνού, είτε όσον αφορά την ίδρυσή του, είτε τη λειτουργία του και την εν γένει σύστασή του.
Στο παρελθόν έχουν πραγματοποιηθεί κάποιες προσπάθειες προσέγγισης της Ρεζί , χωρίς όμως να γίνεται αναφορά σε συγκεκριμένες πηγές. Ενδεικτικά , μπορούμε να παραθέσουμε τις αναφορές του αείμνηστου Θωμά Εξάρχου , τόσο στο βιβλίο του : «Καπναποθήκη του Οθωμανικού Μονοπωλίου (Regie) στην Ξάνθη», ΠΑ.ΚΕ.ΘΡΑ. Ξάνθη 1999, σελ 6, όσο και στο βιβλίο με τίτλο : «Ξάνθη- Οι Καπναποθήκες της», Νομαρχία Ξάνθης 2007, σελ. 65-66. Μία τρίτη , μικρή αναφορά του ιδίου συγγραφέα , γίνεται και στη σελίδα 62-63 του βιβλίου «Ξάνθη1861-1911 Στοιχεία Ιστορίας» ΠΑ.ΚΕ.ΘΡΑ, Ξάνθη 2005.
Αναφορά στη Ρεζί ( χωρίς όμως να έχουμε, επίσης παραπομπή σε συγκεκριμένες πηγές ) συναντάμε και σε ένα εκτενές άρθρο του Μανώλη Χούμα σε ηλεκτρονική εφημερίδα και συγκεκριμένα στον ιστότοπο Xanthi2 και με τίτλο: «Regie : Το Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού και το εκπληκτικό κτίριο ‘Π’ στην Ξάνθη», Θεσσαλονίκη Σεπτέμβριος 2016.
Με συνοπτικό τρόπο , λοιπόν, θα προσπαθήσω όσο είναι δυνατόν , μέσα από το δικό μου άρθρο, να προσεγγίσω επιστημονικά το Οθωμανικό Μονοπώλιο Καπνού , επικαλούμενος πρωτόλειες πηγές που βγαίνουν στο φώς της δημοσιότητας για πρώτη φορά στην ιστορία της Ξάνθης.
Η οικονομική κατάρρευση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας
Οι οικονομικοί πόροι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας βασίζονταν κυρίως σε δύο παράγοντες, αφενός τις εκτεταμένες αγροτικές καλλιέργειες, αφετέρου τις εδαφικές της κατακτήσεις . Όταν οι κατακτήσεις αυτές έφτασαν στο τέλος τους , φάνηκε αμέσως , πως δεν ήταν δυνατό να συντηρηθεί η οικονομία ενός τέτοιου τεράστιου “κράτους” ,μόνο από τις αγροτικές καλλιέργειες. Άλλωστε, ήδη από τον προηγούμενο αιώνα παρατηρήθηκε το φαινόμενο των τσιφλικιών και των τσιφλικάδων που οδήγησε σε ακόμη βαθύτερη ύφεση την οικονομία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, λόγω απώλειας ελέγχου των γαιών της.
Έτσι, σταδιακά το έλλειμμα στα οθωμανικά θησαυροφυλάκια ολοένα και μεγάλωνε , ώσπου δεν άργησε να έρθει η στιγμή, που η οθωμανική οικονομία οδηγήθηκε σε τέλμα και ήταν πλέον αδύνατον να ακολουθήσει τις εξελίξεις στην υπόλοιπη Ευρώπη. Σε μία Ευρώπη μάλιστα , στην οποία , η βιομηχανική επανάσταση οδήγησε την οικονομία πολλών κρατών της σε εξαιρετική άνθιση. Οι εξελίξεις αυτές , λοιπόν , κατέστησαν σταδιακά την οθωμανική οικονομία υποχείριο των διεθνών τραπεζικών κέντρων.
Ήταν πρωτόγνωρο αλλά και συνάμα πιο αναγκαίο από ποτέ, για την Οθωμανική αυτοκρατορία, να δανειστεί χρήματα από ξένα κεφάλαια. Η άλλοτε πανίσχυρη οθωμανική οικονομική δύναμη , περιήλθε σε μία πρωτοφανή κατάσταση , στην οποία δύσκολα μπόρεσε να προσαρμοστεί.
Ήδη από τον Κριμαϊκό πόλεμο(1853-1856) ξεκίνησαν οι πρώτοι δανεισμοί, ώστε να μπορέσει να ανταπεξέλθει η αυτοκρατορία στις πολυετείς στρατιωτικές της υποχρεώσεις. Το 1854 χρεώθηκε για πρώτη φορά από διάφορες ευρωπαϊκές χώρες και στην πραγματικότητα δεν μπόρεσε ποτέ να επιστρέψει πίσω τα χρήματα που δανείστηκε. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα ο Σουλτάνος να δέχεται πλέον εντολές από ξένους παράγοντες ,σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από΄τι γινόταν στο παρελθόν. Για αυτό το λόγο , η οθωμανική διοίκηση αναγκάστηκε να δημιουργήσει τον Σεπτέμβριο του 1880 (Σύσκεψη Χρεών) μια υπηρεσία που διαχειρίζονταν όλα τα μονοπώλια της οθωμανικής επικράτειας. Μονοπώλια , όπως ήταν του αλατιού, του μεταξιού, των ιχθυών, των οινοπνευματωδών ποτών και φυσικά το μονοπώλιο του καπνού. Σκοπός αυτής της υπηρεσίας, η οποία ονομάστηκε “Düyun_i Umumiye“, ήταν να καλύπτει τις ανάγκες από τις δανειακές υποχρεώσεις της αυτοκρατορίας , έναντι των δανειστών, μέσω πάντα , των φόρων και των εσόδων από τα μονοπώλια. Στη σύσκεψη , στην οποία έλαβαν μέρος και οι ξένοι δανειστές , αποφασίστηκε, ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία όφειλε πλέον σε τέσσερις χώρες , την Αγγλία , τη Γαλλία , την Αυστρία και την Ιταλία.
Η συμφωνία για την ανανέωση των συμβάσεων των χρεών της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και οι διευκολύνσεις των δανειστών με νέους τρόπους αποπληρωμής, επικυρώθηκε τον Ιανουάριο του 1881. Η σύσκεψη αυτή που αρχικά πραγματοποιήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1880 ονομάστηκε από την Οθωμανική αυτοκρατορία : “Muharrem Kararnamesi”. Το όνομα προήλθε από τον μήνα που πρωτοσυνεδρίασαν , ο οποίος ήταν ο μήνας Muharrem ayı, σύμφωνα με το σεληνιακό ημερολόγιο.( Ο μήνας αυτός θεωρείται ιερός μήνας για το Ισλάμ καθώς πολύ σημαντική είναι και η 10η ημέρα που είναι το έθιμο του Aşure/Βαρβάρα.)
Η σχέση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας με τον καπνό & η ανάγκη δημιουργίας του Οθωμανικού μονοπωλίου καπνού.
Η εμφάνιση των καπνών στον γνωστό τότε κόσμο, συντελείται αμέσως μετά από την ανακάλυψη της Αμερικής από τον Χριστόφορο Κολόμβο, ο οποίος τον έφερε στην Ισπανία και από εκεί ραγδαία εξαπλώθηκε σε ολόκληρη την Ευρώπη και φυσικά στην Οθωμανική αυτοκρατορία.
Για πρώτη φορά γύρω στα 1600 έχουμε αναφορές για πολύ σημαντικές καλλιέργειες, οι οποίες ήταν μάλιστα και πολύ προσοδοφόρες.
Η κατάσταση αυτή συνεχίστηκε για αρκετά χρόνια από μικρούς και μεγάλους καλλιεργητές και η τιμή του καπνού εκτινάχθηκε σταδιακά με αποτέλεσμα αρκετοί από αυτούς να έχουν πλουτίσει υπερβολικά. Φυσικά , ο πλούτος αυτός τους κατέστησε ισχυρούς παράγοντες της εκάστοτε περιοχής, όπως για παράδειγμα στην περιοχή της Ξάνθης, ο γνωστός σε όλους μας αριστοκράτης και κοσμοπολίτης, Χατζή Εμίν Αγά, κτήτορας του ρολογιού της πόλης, το οποίο κατασκευάστηκε το 1870. Στο σημείο αυτό αξίζει να αναφέρουμε , την επίσκεψη του Χατζή Εμίν Αγά στη Μόσχα , το 1869.
Στην επίσκεψη αυτή , ο πανίσχυρος Οθωμανός Αξιωματούχος και μεγάλος καπνέμπορας , συναντήθηκε με τον Τσάρο Αλέξανδρο Β΄ , από τον οποίο ζήτησε την κατασκευή μιας μεγαλοπρεπούς καμπάνας με σκοπό να τοποθετηθεί στον πυργίσκο του Ρολογιού της πόλης μας. Όπως ήταν φυσικό , λόγω της εξαιρετικής εμπορικής συνεργασίας των δύο αντρών, ο Τσάρος αποφάσισε να δωρίσει , εν τέλει , έκτος από την καμπάνα και δύο ολόχρυσους λεπτοδείκτες καθώς και τρία σμαραγδένια μενταγιόν στις τρεις ενήλικες κόρες του Χατζή Εμίν Αγά. ( Η καμπάνα και οι δύο χρυσοί λεπτοδείκτες κλάπηκαν από τους Βουλγάρους κατά την πρώτη Βουλγαρική κατοχή του 1913. Η δε καμπάνα , σύμφωνα με μαρτυρίες κοσμεί σήμερα μαζί με τις υπόλοιπες τέσσερις , τον καθεδρικό ναό Αλεξάντερ Νιέφσκι , στη Σόφια της Βουλγαρίας.)
Οι δανειστές της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βλέποντας όλον αυτόν τον πλούτο να βρίσκεται σε ανεξέλεγκτα χέρια, θέλησαν να τον θέσουν υπό τον έλεγχό τους . Ο τρόπος για να επιτευχθεί αυτό , ήταν η ίδρυση ενός ‘Κρατικού’ θεσμού , ώστε να νομιμοποιήσει τη δημιουργία ενός οργανισμού μονοπωλιακής κατάστασης , για την πλήρη εκμετάλλευση των καπνών , σε ολόκληρη την οθωμανική επικράτεια. Συστήνεται, λοιπόν, το Οθωμανικό Μονοπώλιο, τον Μάιο του 1883 με ξένα κεφάλαια.
Στις 14 Απριλίου του 1884 ιδρύεται η “Tütün Rejisi Şirketi Osmanlı imparatorluğu”, ή αλλιώς la Société de la régie co-intéressée des tabacs de l’empire Ottoman, ή ακόμη και Regie Ottoman Tobacco Company, σε εμάς τους Ξανθιώτες γνωστή ως Ρεζί και καπναποθήκη “Π”.
Τη χρονιά αυτή χτίζονται μια σειρά από τεράστια καπνικά εργοστάσια σχεδόν σε όλες τις περιοχές παραγωγής ποιοτικού καπνού της Οθωμανικής επικράτειας. Μέσα στα επόμενα χρόνια χτίζονται, επίσης, πολλά ακόμη κτίρια παραγωγής, επεξεργασίας και αποθήκευσης καπνού, όπως και το υποκατάστημα της Ξάνθης (το μεγαλύτερο σε έκταση στα Βαλκάνια) . Σύμφωνα με τα Οθωμανικά αρχεία που ερευνώ μαζί με τον κ. Σεντάτ Καράνταη ,κτίζεται μεταξύ των ετών 1885-6 και όχι το 1890 όπως ατεκμηρίωτα γράφεται. Αυτό μπορούμε να το συμπεράνουμε από το γεγονός ότι στο Σαλναμέ του Βιλαετίου της Αδριανουπόλεως του 1303/1885-6 αναφέρεται ο πρώτος Διευθυντής/Direktör της Ρεζί ο Εξακουστός Εφέντη, καθώς και στο 1304/1886-7 αναφέρεται και δεύτερη χρονιά ως Διευθυντής του εργοστασίου. Επίσης, για πρώτη φορά αναφέρεται και ο 1ος υπάλληλος της υπηρεσίας χρεών προς τους ξένους. Düyün_i Umumiye Memuru: Muhammed Efendi.
Πουθενά στα οθωμανικά αρχεία που μελετώ δεν αναφέρεται το όνομα Θεόδωρος Ζαλάχας (1825-1884) ως πρώτος διευθυντής ή ως οποιασδήποτε άλλης ιδιότητας μέσα στη διοίκηση του Οθωμανικού μονοπωλίου καπνού της Ξάνθης, όπως λαθεμένα γράφεται από ιστοριοδίφες της Ξάνθης και μάλιστα χωρίς τεκμηρίωση.
Η Ρεζί πιέζει αφόρητα τους μικρούς καπνοπαραγωγούς ώστε να παίρνει σε πολύ χαμηλές τιμές τα καπνά με αποτέλεσμα να διαμαρτύρονται συνεχώς οι καλλιεργητές. Η Οθωμανική αυτοκρατορία τα γνώριζε όλα αυτά αλλά χάνοντας την βασική πηγή εσόδων της λόγω χρεών, έχασε και κάθε δύναμη παρέμβασής της. Επίσης, στη Ρεζί οι καπνεργάτες δούλευαν κάτω από πολύ σκληρές και αντίξοες συνθήκες και δεν ήταν λίγες οι φορές που διαμαρτυρόμενοι, προέβησαν σε απεργιακές κινητοποιήσεις.
Ήταν τόση μεγάλη η δυσαρέσκεια των καπνεργατών που μετά από επτά απεργίες στο μητρικό εργοστάσιο της Κωνσταντινούπολης, έφυγαν όλοι στο θυγατρικό εργοστάσιο της Ρεζί με την ονομασία Τζιμπάλι Τουτούν Φάμπρικασι (Cibali Tütün Fabrikası) , που ιδρύθηκε το ίδιο έτος με την Reji Tütün Fabrikası το 1884 και λειτούργησε ως το 1995. Το 2002 μετατράπηκε σε χώρο του Βακουφικού πανεπιστημίου της Κωνσταντινούπολης.
Οι συνθήκες εργασίας, το περιβάλλον και η αυστηρή στάση της διοίκησης σε συνδυασμό με τους πολύ χαμηλούς μισθούς, είχαν ως αποτέλεσμα τις συνεχείς διαμαρτυρίες των καπνεργατών.
Αυτή ήταν, λοιπόν, πολύ συνοπτικά η αρχή της ιστορίας του Οθωμανικού Μονοπωλίου Καπνού στην Ξάνθη και το ένδοξο παρελθόν της.
Μας έμεινε το κτίριο σε σχήμα “Π” όπου ένα μικρό μέρος του στεγάζει σήμερα το Ίδρυμα Θρακικής Τέχνης και Παράδοσης με πλούσια πολιτιστική δράση.
Το υπόλοιπο τεράστιο οικοδόμημα μπορεί να μας θυμίζει την Belle Epoque που έζησε κάποτε η πόλη μας, όταν ένα κιλό καπνός κόστιζε μία λίρα, αλλά δυστυχώς παραμένει ανεκμετάλλευτο, εγκαταλελειμμένο στον αδυσώπητο χρόνο, με ένα μεγάλο μέρος της σκεπής ήδη να έχει πέσει και μέρα με την ημέρα να σβήνει σιγά σιγά από τα καιρικά φαινόμενα . Το έχουμε αφήσει να φωνάζει μέσα από τις μνήμες χιλιάδων ψυχών που εργάστηκαν και μόχθησαν εκεί μέσα, με λυγμούς ….Σώστε με !
Η διοίκηση της Ρεζί στον Καζά της Ξάνθης κατά το έτος 1317/1899-00, σύμφωνα με τα Οθωμανικά αρχεία που ερευνώ μαζί με τον κ. Σεντάτ Καράνταη και βγαίνουν στο φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά στην ιστορία της Ξάνθης και σας τα παραθέτω στον παρακάτω πίνακα αναλυτικά με τα ονόματά τους και τις ιδιότητές τους.
ΠΙΝΑΚΑΣ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΗΣ ΡΕΖΙ ΣΤΗΝ ΞΑΝΘΗ ΤΟ 1317/1899.
Σημείωση : ο παρακάτω πίινακας δημοσιεύεται για πρώτη φορά στην ιστορία της Ξάνθης
Πηγές:
1) Edirne Vilayet Salnamesi, sene 1303/1885-6, σελ. 179.
2) Edirne Vilayet Salnamesi, sene 1304/1886-7, σελ. 178.
3) Edirne Vilayet Salnamesi, sene 1317/1899-00, σελ. 157-159.
4) “Kampüsümüz”.khas.edu.tr. 13 Mayıs 2020 tarihinde kaynağındanarşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ağustos 2020.
5) Dikmen, N. (2005). Osmanlı Dış Borçlarının Ekonomik ve Siyasi Sonuçları. Karadeniz Teknik Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 19(2) σελ.137-159.
6) 1883-1914, İstanbul: Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları.
7) Anderson, O. (1964).“Great Britain and the Beginnings of theOttoman Public Debt 1854- 55, The Historical Journal, 7(1), σελ.47-63.
8) Keskinkılıç, E. (2000). Reji İdaresi ve Kuruluşu, Akademik Araştırmalar Dergisi, 4(5), σελ.657-677
9) Günaydın G. G. (2015), Canik Mutasarrıflığı’nda Tütün Rejisi Uygulamalarına Karşı Tütün Amelelerinin Tepkileri (1908), Uluslararası Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 7, σελ.105-116
10) Oktar, T. (1992). Osmanlı Devletinde Reji Şirketi, İstanbul: Bilim Teknik Yayınevi.
Oktar, T. ve Alan, M. M. (2018), Reji Şirketi Cibali Tütün Fabrikası İşçi Grevleri (1883-1925),27 Süleyman Demirel Üniversitesi Vizyoner Dergisi, 9(29), σελ.28-38.
Επιμέλεια ιστορικής έρευνας:
Μπατζακίδης Φ. Γεώργιος Απόφοιτος του ΕΑΠ τμήμα ανθρωπιστικών σπουδών με μεταπτυχιακές σπουδές στον Ελληνικό πολιτισμό και Ιστορία.
Υποψήφιος Διδάκτωρ της Οθωμανικής ιστορίας.
ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ
1) Στον κ. Σεντάτ Καράνταη (Sedat Karadayı Hoca) Απόφοιτος του Islamic University of Medina της Σαουδικής Αραβίας με υποτροφία, για τις μεταφράσεις του από την Οθωμανική γλώσσα στην παλαιοτουρκική και νεοτουρκική γλώσσα.
2) Στον Κώστα Μαυρομάτη φίλο, συνεργάτη και συλλέκτη για την παραχώρηση σπάνιου τρίγλωσσου οθωμανικού λεξικού του Αβραάμ Μαλιάκα του 1876 από την ιδιωτική του συλλογή.
Καθώς επίσης και για την παραχώρηση σπάνιου φωτογραφικού υλικού από το αρχείο του.
3) Στον Σπύρο Κάπη Φιλόλογο, για την φιλολογική επιμέλεια του κειμένου.
4) Στον Δημήτρη Κασαπίδη Ιστορικό, για τις επισημάνσεις και παρατηρήσεις του.
