Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
Αυτό το διάστημα ξαναδιάβασα το περίφημο βιβλίο του Όργουελ «1984», που το δημοσίευσε το 1949, τη χρονιά που γεννήθηκα. Θέλησα να το φρεσκάρω, να το διαβάσω μέσα στις περίεργες συνθήκες της πανδημίας. Αναρωτιόμουν, έχει να πει σήμερα κάτι καινούριο. Κατέληξα στο συμπέρασμα ότι δεν χαρακτηρίστηκε άδικα ως ένα από τα συγκλονιστικότερα μυθιστορήματα του 20ου αιώνα.
Θεωρώ χρήσιμο να παραθέσω κάποια γενικότερα στοιχεία για τον Όργουελ και στη συνέχεια θα μιλήσω ειδικότερα για το έργο του «1984».
Ο Έρικ Άρθουρ Μπλαιρ, γνωστός περισσότερο με το συγγραφικό του ψευδώνυμο Τζωρτζ Όργουελ, ήταν Βρετανός συγγραφέας, λογοτέχνης και δημοσιογράφος. Το έργο του χαρακτηρίζεται από ξεκάθαρο πεζό λόγο, συνειδητότητα των κοινωνικών ανισοτήτων, αντίθεση στα ολοκληρωτικά καθεστώτα και αφοσίωση στον δημοκρατικό σοσιαλισμό. Γεννήθηκε το 1903 στην Ινδία. Η οικογένειά του μετακόμισε στην Αγγλία το 1907, και το 1917 ο Όργουελ έγινε δεκτός στο Κολέγιο Ίτον. Την περίοδο 1922-1927 υπηρέτησε ως μέλος όπως Αυτοκρατορικής Αστυνομίας Ινδιών στη Βιρμανία, από όπου εμπνεύστηκε το πρώτο του μυθιστόρημα «Μέρες όπως Μπούρμα» (1934). Ακολούθησαν πολλά χρόνια ανέχειας και διάφορες δουλειές, στο Παρίσι και στο Λονδίνο, που αποτυπώνονται στο «Down and Out in Paris and London» (με θέμα τη φτώχια όπως δύο πόλεις, 1933). Πολέμησε στον εμφύλιο όπως Ισπανίας με το μέρος των Δημοκρατικών και τραυματίστηκε, εμπειρίες που περιγράφει στο «Φόρος τιμής στην Καταλωνία». Το 1938 εισήχθη σε σανατόριο και από τότε δεν ανένηψε ποτέ εντελώς. Στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο εργάστηκε στην Ανατολική Υπηρεσία του BBC. Η αξεπέραστη πολιτική αλληγορία του «Η φάρμα των ζώων» (1945) τον έκανε παγκοσμίως γνωστό, ενώ η φήμη του έφτασε στο απόγειό όπως με το σκοτεινό, μελλοντολογικό «1984» (1949). Πέθανε στο Λονδίνο το 1950.
Το έργο του Όργουελ συνεχίζει να επηρεάζει τη μαζική και πολιτική κουλτούρα και ο όρος Οργουελικός, περιγραφικός ολοκληρωτικών και απολυταρχικών πρακτικών, εντάχθηκε στο λεξιλόγιο μαζί με αρκετούς από όπως νεολογισμούς του, όπως: ψυχρός πόλεμος, Μεγάλος Αδελφός, Αστυνομία Σκέψης, Δωμάτιο 101, διπλή σκέψη και έγκλημα σκέψης.
Όπως σημειώνει ο Μιχάλης Καλούπης σε κείμενο / παρουσία του προφητικού αυτού βιβλίου «Το 1984 δεν είναι μία νουβέλα ή ένα απλό μυθιστόρημα · είναι μία ανατριχιαστικά ακριβής προφητεία για το μέλλον του κόσμου, ένα μανιφέστο, είναι η εξιστόρηση της μοναχικής και διαχρονικής μάχης του ατόμου με το σύστημα, έναν μηχανισμό δομημένο μεθοδικά, σχεδόν άφθαρτου, που αποσκοπεί στον απόλυτο έλεγχο και την κατάργηση κάθε ελευθερίας – κάθε πραγματικής ελευθερίας , αυτής που πηγάζει από την αντικειμενική ματιά και την προσωπική σκέψη».
Ο κομοτηναίος λογοτέχνης και λόγιος Αναστάσης Βιστωνίτης ασχολήθηκε με το βιβλίο αυτό σε κείμενά του. Θα παρουσιάσουμε αποσπάσματα που δημοσιεύθηκαν στο Βήμα το 2002:
Το πρώτο απόσπασμα αναφέρεται στο ιδεολογικό περιεχόμενο του βιβλίου: «Το ολοκληρωτικό καθεστώς του Μεγάλου Αδελφού, παρακολουθώντας συνεχώς τους πάντες και τα πάντα μέσα από αμέτρητες διαδραστικές τηλεοθόνες, ασκεί τον απόλυτο έλεγχο στις πράξεις και τις συνειδήσεις. Όλα προσαρμόζονται στη μία και μοναδική αλήθεια, αυτή που πρεσβεύει το Κόμμα, ο μόνος αλάθητος μηχανισμός, του οποίου προσωποποίηση είναι ο Μεγάλος Αδελφός. Όλα, ακόμα και το παρελθόν: όποιος ελέγχει το παρελθόν ελέγχει το μέλλον, και όποιος ελέγχει το παρόν ελέγχει το παρελθόν.
Το έγκλημα της σκέψης είναι θανάσιμο αμάρτημα. Γι’ αυτό πρέπει να εξαλειφθεί οτιδήποτε οδηγεί στη διάπραξή του: ελευθερία, γλώσσα, ανθρώπινα αισθήματα. Και όποιος υποπέσει σε έγκλημα σκέψης, πρέπει να οδηγηθεί στον θάνατο αναμορφωμένος: θα πεθάνει αγαπώντας τον Μεγάλο Αδελφό».
Το δεύτερο απόσπασμα τονίζει τη διαχρονικότητα, ή καλύτερα επικαιρότητα του μυθιστορήματος: «Εκείνο που καθιστά ανατριχιαστικά προφητικό το 1984 είναι η διαπίστωση ότι σήμερα όχι μόνο ο Μεγάλος Αδελφός βρίσκεται παντού, αλλά και ότι δεν είναι λίγοι όσοι συνεπαίρνονται από τη “χαρά” της σκλαβιάς. Χιλιάδες άνθρωποι στη Δύση θα το θεωρούσαν μεγάλη τύχη να τους κλείσουν στο σπίτι του Μεγάλου Αδελφού. Περνώντας από την ανάκριση, που είναι η καθεστωτική μορφή της πλύσης εγκεφάλου, ο ήρωας του Όργουελ καταλήγει στο τέλος με δάκρυα χαράς στα μάτια να “συνειδητοποιήσει” ότι ανέκαθεν αγαπούσε τον Μεγάλο Αδελφό. Τώρα όμως έχουμε προχωρήσει ένα βήμα πιο πέρα. Ο Μεγάλος Αδελφός δε χρειάζεται καν να προβάλλει την εικόνα του στην οθόνη. Τον έχει αντικαταστήσει η κάμερα, το βιομηχανικό “ξόανο” που έχει πάρει το όνομά του. Η ελευθερία εκχωρείται πλέον “ελεύθερα”».
Πέρα από όσα αναφέρει ο Όργουελ για το άτομο στο εσωτερικό του κράτους, αυτό που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση και που δεν πρέπει να μας διαφεύγει είναι τι συμβαίνει στον πλανήτη γη, που αποτελείται από τρεις υπερχώρες. Σχετικά γράφει στην ανάλυσή του ο Μιχάλης Καλούπης:
«Ο κόσμος της «Ωκεανίας» που είναι μία από τις 3 υπερχώρες που έχουν απομείνει το 1984 διαχωρίζεται σε 3 τάξεις :
Α) Το εσωτερικό κόμμα – η άρχουσα και ευημερούσα τάξη (ποσοστό ~1%) Β) Το εξωτερικό κόμμα – οι υπάλληλοι του κόμματος και λοιποί εργάτες του (ποσοστό ~20) – Γ) Το προλεταριάτο – το υπόλοιπο συντριπτικό ποσοστό του κόσμου, που ζει υπό συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης με μηδαμινή πρόσβαση σε αγαθά.
Αυτά είναι περίπου και τα ποσοστά των τάξεων του σήμερα:
Η παγκόσμια ελίτ που συσσωρεύει το μεγαλύτερο ποσοστό του πλούτου είναι στο 1-2%.
Τα παρακλάδια τους και όσοι έχουν πρόσβαση σε μεγαλύτερους μισθούς ως υπάλληλοί και στρατηγοί τους αποτελούν περίπου το 20%, ενώ το μεγαλύτερο ποσοστό των σχεδόν 7 δισεκατομμυρίων του κόσμου μας ζει με τον λεγόμενο «βασικό μισθό», αρκείται στο να επιβιώνει για να παράγει ενώ σε πολλές περιπτώσεις και περιοχές του κόσμου άνθρωποι ζουν δίχως πόσιμο νερό, φαγητό και στέγη όπως είναι γνωστό».
Ο Όργουελ λέγει με σαφήνεια:
«Οι τρεις υπερδυνάμεις όχι μόνο δεν μπορούν να κατακτήσουν η μία την άλλη, αλλά και δεν θα κέρδιζαν τίποτα, αν το έκαναν. Απεναντίας, όσο συνεχίζουν να βρίσκονται σε σύγκρουση, υποστηρίζουν η μία την άλλη σαν τρία δεμάτια στάρι. Και, ως συνήθως, οι ιθύνουσες ομάδες και των τριών δυνάμεων ξέρουν και ταυτόχρονα δεν ξέρουν τι κάνουν».
Κλείνω με μία φράση που τη θεωρώ υπόβαθρο όλου του έργου:
«Δεν ορίζεις τίποτα εκτός από τα λίγα κυβικά εκατοστά μέσα στο κεφάλι σου».
