Διάλογος για ιστορικό θέμα που δημοσίευσε η εφημερίδα μας
Από τον Αλέξιο Ντετοράκη- Εξάρχου
Με μεγάλο ενδιαφέρον διάβασα το πρόσφατο άρθρο των κ. Μπατζακίδη και Μαυρομάτη σχετικά με την οικογένεια Ισανδώρου και την παρουσία της στην Ξάνθη. Αποφάσισα να αναζητήσω περισσότερες πληροφορίες και τα διάσπαρτα στοιχεία που κατόρθωσα να εντοπίσω συνθέτουν μια ενδιαφέρουσα ιστορία της οικογένειας αυτής. Θα ήθελα λοιπόν να συμπληρώσω κάποια κενά που υπάρχουν και στη βιβλιογραφία του παππού μου, Θωμά Εξάρχου, όπως στο βιβλίο του Νησίδες 4 που αναφέρεται στην οικία τους στην Παλιά Πόλη αλλά και να επισημάνω κάποιες ανακρίβειες. Τα στοιχεία που υπάρχουν διαθέσιμα στο διαδίκτυο μας επιτρέπουν να ακολουθήσουμε την πορεία της οικογένειας και φανερώνουν πόσο μπορεί να βοηθήσει την έρευνα η ψηφιοποίηση των ιστορικών αρχείων.
Τα παλαιότερα στοιχεία που εντόπισα αναφέρουν τον Λουκά Ισανδώρο το 1871 ως πράκτορα στο Πόρτο Λάγος της Αυστριακής Lloyd, ατμοπλοϊκής εταιρείας από την Τεργέστη. Ο Λουκάς Ισανδώρος αναφέρεται και στην εφημερίδα Νεολόγος της Κωνσταντινούπολης σε άρθρο το 1872 ως ευγενής φιλέλληνας, μέλος της πενταμελούς επιτροπής πολιτών της Ξάνθης για τα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Αν και η καταγωγή του δεν είναι γνωστή, τολμώ να υποθέσω ότι προερχόταν από την Τεργέστη με βάση και άλλα στοιχεία τα οποία θα αναφέρω στη συνέχεια. Η Τεργέστη, ένα κοσμοπολίτικο λιμάνι που ανήκε τότε στην Αυστροουγγαρία, είχε κυρίως Ιταλικό πληθυσμό με σημαντική παρουσία βέβαια Αυστριακών, Σλάβων, Εβραίων, και με μια αξιόλογη ελληνική παροικία.
Το 1874 σύμφωνα με αναφορά του Υπουργείου Εμπορίου της Αψβουργικής Αυτοκρατορίας διορίζεται ο Λουκάς Ισανδώρος προξενικός πράκτορας της Αυστροουγγαρίας στο Πόρτο Λάγος. Ο Ισανδώρος από ότι φαίνεται είχε δύο ονόματα Λουκάς Ισίδωρος (Luigi Isidoro Issandoro). Το υπουργείο εξωτερικών της Αυστρίας περιέχει στα αρχεία του τον προσωπικό φάκελο του Ισανδώρου για τα χρόνια 1874-1878 με το λάθος όνομα Theodor. Αυτό που δεν ήταν γνωστό μέχρι σήμερα είναι ότι ο Λουκάς Ισανδώρου είχε έναν αδελφό, το Φίλιππο. Ο Λουκάς διόρισε τον αδερφό του ως εκπρόσωπό του (Consulardelegirter) στην Ξάνθη κάτι που καταγράφεται και σε ετήσιους κρατικούς καταλόγους και περιοδικά της Αυστροουγγαρίας. Σύμφωνα με άρθρο δημοσιευμένο στο περιοδικό Österreich in Geschichte und Literatur mit Geographie το 1986 ο Luigi Issandoro αναχώρησε χωρίς άδεια από την περιοχή για την Αθήνα, αφήνοντας τον αδερφό του να υπογράφει στη θέση του. Η παρανομία αυτή των αδελφών Ισανδώρου δεν ανακαλύφτηκε από τις Αυστριακές αρχές μέχρι το 1878, οπότε και κατόπιν έρευνας απολύθηκαν.
Δε γνωρίζουμε τι πορεία ακολούθησαν οι αδελφοί Ισανδώρου τα επόμενα χρόνια. Ο γιος του Λουκά, Κάρολος Λ. Ισάνδωρ, γεννημένος το 1875 στην Κωνσταντινούπολη, καταγράφεται ως μαθητής του Σχολαρχείου Ξάνθης το 1886. Στον Εμπορικό Οδηγό του 1888-89 της Ανατολικής Επετηρίδας δεν υπάρχει καμία αναφορά για την οικογένεια στην Ξάνθη ενώ προξενικός πράκτορας της Αυστροουγγαρίας και της Lloyd είναι πλέον ο Ν. Γκερνομίλλα. Ίσως η εκδίωξή τους από τις Αυστριακές αρχές οδήγησε τους Ισανδώρους πιο κοντά προς την Ιταλία. Σύμφωνα με την Εφημερίδα της Κυβερνήσεως της Ιταλίας ο Luigi Isidoro Isandoro διορίζεται το Νοέμβριο του 1894 ως προξενικός πράκτορας και όχι υποπρόξενος της Ιταλίας στην Ξάνθη. Στη θέση αυτή παραμένει σύμφωνα με Ιταλικά ημερολόγια (Calendario generale del Regno d’ Italia) τουλάχιστον ως το 1900, ενώ από το 1903 το αργότερο δεν υπάρχει πια αντιπρόσωπος της Ιταλίας στην πόλη. Αν και στον ετήσιο εμπορικό οδηγό Annuaire Oriental du Commerce του 1895 δεν υπάρχει αναφορά στον Luigi Isandoro ως προξενικό πράκτορα, πιθανόν επειδή η έκδοση προηγήθηκε του διορισμού του, αναφέρεται κάποιος F.L. Issandoro, πράκτορας των ασφαλιστικών εταιρειών Sun, North British and Mercantile, North Deutsch, Prussian et Daccia Romania σε συνεργασία με το Νικόλαο Μαυρομιχάλη, μετέπειτα διερμηνέα του ελληνικού υποπροξενείου. Εκείνη τη χρονιά προξενικός πράκτορας της Αυστρίας είναι ο M. Rendic, ενώ υποπρόξενοι στην πόλη είναι ο Βουλγαρίδης της Γαλλίας και ο Παρθενόπουλος της Ελλάδας.
Κάπου εκεί τελειώνουν οι αναφορές για τον γενάρχη της οικογενείας, ξεκινούν όμως για τους απογόνους του, εκ των οποίων ειδικά ο Κάρολος φαίνεται ότι ακολούθησε μια συναρπαστική και αμφιλεγόμενη πορεία. Στις αρχές του 20ου αιώνα οι αδελφοί Isantoro ασχολούνται με το καπνεμπόριο στην Ξάνθη και περιέχονται σε αναφορές του Ιταλικού κοινοβουλίου κατά τα έτη 1907 και 1910 για το εμπόριο καπνού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Περιέχονται ακόμα στον εμπορικό κατάλογο του Ιγγλέση του 1911 ως έμποροι καπνού εις φύλλα αλλά και ως ασφαλιστές. Ο Κάρολος αποπειράθηκε να επεκτείνει τις δραστηριότητές του και στο Βερολίνο. Το καπνομάγαζό του βρισκόταν στην οδό Schmidstraße 26 τουλάχιστον από το 1908. Εκείνη τη χρονιά καταγγέλθηκε στην εφημερίδα Tabak Arbeiter, όργανο των Γερμανών καπνεργατών, για παραβίαση της συμφωνίας που είχε κάνει με τους εργαζομένους του για το ύψος της αμοιβής τους. Κατόπιν προσέλαβε μόνο εργάτες που δεν ανήκαν στο σωματείο καπνεργατών με αποτέλεσμα η εφημερίδα να καλεί σε αποκλεισμό της επιχείρησης του.
Τα προβλήματα του Καρόλου δεν έληξαν τότε. Τον Μάιο του 1908 ήρθε με τη γυναίκα του Μαρία Χριστίνα από το Βερολίνο στη Θεσσαλονίκη όπου γεννήθηκε η κόρη τους Ελένη. Φαίνεται ότι επέστρεψε στην Ξάνθη καθώς το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς ενεπλάκη σε καυγά στην Ωραία Θέα στην Ξάνθη με τον Βούλγαρο καπνέμπορο και κομιτατζή Χατζηγεωργίεφ. Σύμφωνα με αρχεία του Ιταλικού Υπουργείου Εξωτερικών το 1910 η οικία του Καρόλου στην Ξάνθη παραβιάστηκε και για αυτό το Ιταλικό κράτος απαιτούσε εκ μέρος του αποζημίωση από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Πιθανόν για αυτό να αναχώρησε τότε ο Κάρολος από την Ξάνθη για τη Θεσσαλονίκη όπου μαζί με το μικρότερο αδερφό του Νίκο δραστηριοποιήθηκαν στο καπνεμπόριο. Στις 24/6/1911 πεθαίνει η πρώτη σύζυγος του Νίκου στη Θεσσαλονίκη και στην κηδεία της προΐσταται ο πρώην μητροπολίτης Ξάνθης και τότε Θεσσαλονίκης Ιωακείμ Σγουρός.
Οι δύο αδερφοί στη Θεσσαλονίκη ως Ιταλοί υπήκοοι περιλαμβάνονται στους πάνω από 2300 Ιταλούς οι οποίοι εκδιώχθηκαν και έχασαν τις περιουσίες τους λόγω του Ιταλοτουρκικού πολέμου που ξέσπασε το Σεπτέμβριο του 1911. Στον κατάλογο αυτόν του Ιταλικού ΥΠΕΞ υπάρχουν δύο ακόμα μέλη της οικογενείας Isandoro. Ο ένας είναι ο Ferdinando Isandoro στην Κωνσταντινούπολη, ο οποίος σύμφωνα με εμπορικό οδηγό του 1908 για τους Ιταλούς του εξωτερικού, κατείχε μαζί με κάποιον Geromin καθαριστήριο και βαφείο υφασμάτων στο Πέραν. Ο άλλος είναι ο Federico Isandoro, ένας από τους 4 Ιταλούς υπηκόους στην Ξάνθη, ο οποίος μάλλον είναι ο ασφαλιστής που αναφέραμε παραπάνω. Η μόνη μεταγενέστερη πληροφορία για αυτούς είναι ότι ο Φρειδερίκος Ισανδώρος απεβίωσε το 1932 στη Θεσσαλονίκη αφήνοντας μια χήρα Αγλαΐα και μια κόρη Λουΐζα.
Στη Θεσσαλονίκη το Δεκέμβριο του 1914 δημοσιεύεται μια διαφήμιση για τα σιγαρέτα Άραψ του Νίκου Ισανδώρου. Η επιχείρηση αυτή λειτούργησε ως το 1928, άγνωστο όμως αν ήταν μέχρι το τέλος δικών του συμφερόντων. Κάποιος από τους Ισανδώρους επεκτάθηκε επιχειρηματικά και στη Σμύρνη όπως φαίνεται και από την αγνώστου χρονολογίας βινιέτα του καπνομάγαζού τους εκεί.
Ο Κάρολος όμως, μάλλον το πιο ανήσυχο μέλος της οικογένειας, βρίσκεται από το 1915 στην Ολλανδία όπως φαίνεται και από ολλανδικά δημοτικά αρχεία και αναφορές σε εφημερίδες. Πιθανόν να κατέφυγε στην ουδέτερη Ολλανδία από τη Γερμανία μετά την είσοδο της Ιταλίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ. Από τα ολλανδικά αρχεία μαθαίνουμε ότι η σύζυγός του Μαρία Χριστίνα, γεννημένη το 1884 στην Τεργέστη, ήταν το γένος Coulmas, δηλαδή της οικογένειας Κουλμάση με ρίζες από τη Χίο. Μπορούμε βάσιμα να υποθέσουμε ότι ήταν αδερφή του Έλληνα καπνεμπόρου στη Δρέσδη, Jean Coulmas, επίσης γεννημένου στην Τεργέστη, καθώς τη δεκαετία του 20 υπήρξε συνέταιρος του Καρόλου στη Γερμανία. Όπως φαίνεται από επιστολή του Κουλμά στον Κωνσταντίνο Καβάφη που βρίσκεται στο αρχείο του ποιητή, ο Κουλμάς ήταν πρώτος του ξάδερφος καθώς οι μητέρες τους ήταν αδερφές.
Στην Ολλανδία ο Κάρολος και η οικογένειά του εγκαταστάθηκαν αρχικά στο Ρότερνταμ, όπου το Φλεβάρη του 1916 ίδρυσε καπνεμπορική επιχείρηση με τον Γερμανό Robert Steinkühler ονόματι Victoria Egyptian Cigarette Company. Η συνεργασία τους έληξε την άνοιξη του 1917 οπότε και ο Κάρολος πούλησε στο συνέταιρό του το μερίδιό του και μετακόμισε στη Χάγη. Έκτοτε ξεκίνησαν κάποιες δικαστικές διαμάχες για τον Κάρολο που μηνύθηκε από τον πρώην συνέταιρό του αλλά και για φορολογικούς λόγους. Για αυτό ίσως αποφάσισε να μετακομίσει στις Βρυξέλλες όπου βρίσκεται το 1920 χωρίς όμως να λήξουν εκεί οι περιπέτειές του. Εκεί ίδρυσε νέα καπνεμπορική επιχείρηση με το όνομα Vita Egyptian Cigarette Manufactory στη rue de la Tulipe 28.
Στις διαφημίσεις δηλώνει ότι ο εμπορικός του οίκος ιδρυμένος το 1891 στην Ξάνθη ανοίγει ξανά μετά τις παρακλήσεις των πελατών του. Καθώς η νέα του επιχείρηση είχε παρόμοια ονομασία και σήμα με την προηγούμενη, κατηγορήθηκε από τον πρώην συνεταίρο του για παραβίασή του εμπορικού σήματος και παραπλάνηση του κοινού. Το Νοέμβριο του 1920 το Εμποροδικείο Βρυξελλών του επέβαλε πρόστιμο 5 χιλιάδες φράγκα.
Οι αποτυχίες αυτές τον ώθησαν στην απόφαση να επιστρέψει στη Γερμανία, όπου βρισκόταν και ο αδερφός του και ο κουνιάδος του. Ως τα μέσα της δεκαετία του 20 η επιχείρηση Carlo Isandoro & Co καταγράφεται στο εμπορικό μητρώο του Βερολίνου. Κατόπιν ο Κάρολος μετακινείται στη Δρέσδη όπου δραστηριοποιούνταν αρκετοί Έλληνες καπνέμποροι. Στο μητρώο επιχειρήσεων της πόλης του 1933 εμφανίζονται και οι δύο αδερφοί ενώ το 1938 μόνο ο Νίκος. Ένας από τους αδελφούς Isandoro, το πιο πιθανόν ο Κάρολος, είχε οριστεί ως υπεύθυνος του Ιταλικού Φασιστικού Κόμματος στην περιοχή της Σαξονίας από τον Giuseppe Renzetti, πρόξενο στη Λειψία και ηγετικό στέλεχος των Ιταλών Φασιστών στη Γερμανία.
Το 1936 ο Victor Klemperer, Γερμανοεβραίος καθηγητής στη Δρέσδη που κατέγραψε στο ημερολόγιο του τα ζοφερά χρόνια του ναζιστικού καθεστώτος, αναφέρει έναν νεαρό Isantoro, γιο Ιταλού καπνεμπόρου και Ελληνίδας μάνας, ως πωλητή αυτοκινήτων. Σύμφωνα με τον Klemperer, ο πατέρας του τον είχε στείλει να υπηρετήσει στον Ιταλικό στρατό όπου εκεί έμαθε τα Ιταλικά. Γνωρίζοντας τις συνδέσεις του Καρόλου με το φασιστικό κόμμα, αυτό δεν φαίνεται διόλου απίθανο. Πότε απεβίωσε ο Κάρολος παραμένει άγνωστο. Η ιστορία της οικογένειας κλείνει στην Ξάνθη όπου πέθανε και κηδεύτηκε ο Νίκος το 1938 κατά τη διάρκεια επίσκεψής του στην πόλη.
Η περίπτωση της Λεβαντίνικης οικογενείας Ισανδώρου (ή Isantoro, Issandoro, Isandor αναλόγως τη χώρα που βρίσκονται) παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η ευκολία τους να κινηθούν μεταξύ Αυστροουγγαρίας και Ιταλίας, Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και Ελλάδας, Γερμανίας και Κάτω Χωρών φανερώνει τον κοσμοπολιτισμό τους και τα διεθνή δίκτυα με τα οποία βρίσκονταν σε επαφή ενώ υποδεικνύει και τη θέση της Ξάνθης σε αυτά. Δεν είναι όμως μια ιστορία ιδιαίτερα επιτυχημένων μεγαλοκαπνεμπόρων και ευεργετών όπως αυτές που καταγράφονται συχνά στις τοπικές ιστορίες. Η πορεία τους από την κοσμοπολίτικη Αψβουργική Τεργέστη ως τη Ναζιστική Δρέσδη έχει αρκετά γκρίζα σημεία που ίσως να την κάνουν και πιο συναρπαστική. Τα στοιχεία που βρίσκονται διαθέσιμα στο διαδίκτυο μας επιτρέπουν μόνο να ιχνηλατήσουμε την πορεία της οικογενείας και να συνθέσουμε λίγο τις ψηφίδες της ιστορίας τους. Ελπίζω στο μέλλον περισσότερα στοιχεία να βοηθήσουν να την εμπλουτίσουμε και άλλο.
Αλέξιος Ντετοράκης-Εξάρχου
Ιστορικός – Ξεναγός
M.A. Humboldt-Universität zu Berlin
