Ένα ιδιαίτερο βιβλίο που με κράτησε συντροφιά τους χειμερινούς μήνες του εγκλεισμού είναι «Η Δίκη του Σωκράτη» του Ι. Φ. Στόουν, μετ. Σάσας Ταμβάκη, εκδ. Νέα Σύνορα – Α.Α.Λιβάνη, σελ. 410. Έλεγα να μην τελειώσει. Ο συγγραφέας είναι αμερικανός δημοσιογράφος με πλούσιο έργο, που σε προχωρημένη ηλικία έμαθε αρχαία ελληνικά, διάβασε αρχαίες ελληνικές πηγές και έγραψε τούτο το σημαντικό βιβλίο.
Θα προσεγγίσουμε το βιβλίο και στη συνέχεια θα πούμε κάποια εργοβιογραφικά στοιχεία για τον συγγραφέα.
Στο Οπισθόφυλλο του βιβλίου διαβάζουμε: «Όπως θα περίμενε κάθε αναγνώστης του I. F. Stone’s Weekly, η Δίκη του Σωκράτη (399 π.Χ.) είναι ένα ζωντανό βιβλίο, μια ενδιαφέρουσα και συναρπαστική έρευνα της μαρτυρίας· ο Stone έκανε ό,τι και στο Pentagon Papers: βυθίστηκε στα κείμενα, ψάχνοντας για τη σημαντική λεπτομέρεια και τη λανθάνουσα σχέση. Το βιβλίο του είναι μια απόπειρα να βρεθούν «τα χαμένα στοιχεία ενός κατηγορίας». (Bernard Knox, The Atlantic).
Η παρουσίαση του βιβλίου: «Σε μια κρίση ερευνητικής δημοσιογραφίας και κλασικισμού, ένας παλαίμαχος ανταποκριτής στην Ουάσινγκτον πάει πίσω σχεδόν δυόμισι χιλιάδες χρόνια, για να ρίξει νέο φως στην πιο διάσημη υπόθεση ελευθερίας λόγου όλων των εποχών – τη δίκη του Σωκράτη. Σε περισσότερο από μια δεκαετία μελέτης, κατά την οποία ο I. F. Stone έμαθε μόνος του αρχαία ελληνικά για να κατανοήσει τις βασικές πηγές στο πρωτότυπο, έφερε στο φως πολλά που οι Απολογίες του Πλάτωνα και του Ξενοφώντα δεν μας λένε ή αφήνουν στη σκιά. Το βιβλίο δείχνει πόσο βαθιές ήταν οι διαφορές ανάμεσα στη δημοκρατική Αθήνα και το φιλόσοφο, που το μαρτύριό του έκανε – χάρη στην ιδιοφυΐα του Πλάτωνα – έναν κοσμικό άγιο του δυτικού πολιτισμού. […] Αυτό το βιβλίο προσπαθεί να αποκαλύψει μερικά από τα μυστήρια πίσω από τη δίκη. Μας βοηθάει να καταλάβουμε γιατί οι Αθηναίοι περίμεναν μέχρι τα εβδομήντα του για να τον δικάσουν, γιατί ο Σωκράτης έκανε ό,τι μπορούσε για να ανταγωνιστεί τους δικαστές του, πόσο μικρή ήταν η διαφορά των ψήφων για την καταδίκη του και πόσο εύκολα θα μπορούσε να είχε επιτύχει αθώωση».
Το βιβλίο διαιρείται σε Εισαγωγή, 18 Κεφάλαια και Επίλογο. Στηριγμένος ο Στόουν σε αρχαίες πηγές, Όμηρο, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Θουκυδίδη, Αριστοφάνη και άλλους, διερευνά τη λειτουργία της δημοκρατίας στην αρχαιοελληνική κοινωνία και κυρίως στην Αθήνα. Ξεψαχνίζει κάθε λεπτομέρεια που άπτεται στη μεγάλη δίκη του Σωκράτη.
Η Εισαγωγή ξεκινά με τη διαπίστωση ότι «Καμιά άλλη δίκη, εκτός απ’ αυτήν του Χριστού, δεν εντυπωσίασε τόσο έντονα τη φαντασία του δυτικού ανθρώπου όσο αυτή του Σωκράτη». Προσθέτει ότι οι δύο δίκες έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά, «Δεν υπάρχει αναφορά των συγχρόνων τους για καμιά, ούτε καν αποσπασματική νύξη».
Για να δώσω το πνεύμα και τον χαρακτήρα του έργου θα παραθέσω κάποια αποσπάσματα από 11ο κεφάλαιο, που αναφέρεται στις τρεις αντιδημοκρατικές προσπάθειες στην Αθήνα (411, 404, 401 π.Χ.), και που επιγράφεται «Οι τρεις σεισμοί».
Τα στοιχεία που θα παραθέσουμε συνδέονται με τον διάλογο του Πλάτων «Ευθύφρων». Διαβάζουμε στο βιβλίο:
«Αυτό που κάνει τη δίκη τού Ευθύφρονα ασυνήθιστη είναι, ότι απήγγειλε κατηγορία κατά τού ίδιου τού πατέρα του, εξ αιτίας ενός διπλού φόνου στη φυτεία του στη Νάξο. Ένας από τους σκλάβους τής οικογένειας είχε σκοτωθεί σε μια φιλονικία από έναν έμμισθο εργάτη. Ο πατέρας τού Ευθύφρονα έριξε τον άνθρωπο, δεμένο χειροπόδαρα, σ΄ ένα χαντάκι, ενώ έστελνε με πλοίο αγγελιαφόρο στην Αθήνα, για να ζητήσει θρησκευτική συμβουλή από κάποιον ειδικό, πώς να χειριστεί το φόνο του σκλάβου. Ώσπου να γυρίσει όμως ο αγγελιαφόρος, ο εργάτης πέθανε από την πείνα και τις κακουχίες. Ο Ευθύφρων αποφάσισε να απαγγείλει κατηγορία εναντίον τού πατέρα του για το θάνατο τού εργάτη.
Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη συνάντηση με τον Ευθύφρονα για άλλο ένα ανέφικτο κυνήγι μεταφυσικής και σημαντικής. Θέλει να μάθει αν είναι «ευσεβές» και «όσιον» ένας γιός να διώκει δικαστικά τον πατέρα του. Ο διάλογος λοιπόν, αφιερώνεται σε μια αναζήτηση ορισμού τού «θεοφιλούς» και τού «οσίου». Ο Σωκράτης χρησιμοποιεί τη συνάντηση με τον Ευθύφρονα για άλλο ένα ανέφικτο κυνήγι μεταφυσικής και σημαντικής. Θέλει να μάθει αν είναι «ευσεβές» και «όσιον» ένας γιός να διώκει δικαστικά τον πατέρα του. Ο διάλογος λοιπόν, αφιερώνεται σε μια αναζήτηση ορισμού του «θεοφιλούς» και του «οσίου».
Πουθενά στο μακρύ, περίπλοκο, και ενός φορές ανιαρό διάλογο δεν ξεστομίζει ο Σωκράτης μια λέξη οίκτου για το φτωχό ακτήμονα εργάτη, ποτέ δεν αναφέρονται τα δικαιώματα του. Ήταν «θεοφιλές» ή δίκαιο να αφεθεί εκτεθειμένος στο κρύο και στην πείνα, ενώ «ο κύριος του» αποφάσιζε με την ησυχία του ενός θα τον έκανε; Δεν είχε ενός δικαίωμα για μια μέρα στο δικαστήριο; Θα μπορούσε ίσως να είχε αποδείξει, ότι η φιλονικία ήταν προσχεδιασμένη ή ότι βρισκόταν σε αυτοάμυνα ή ότι ο φόνος ήταν συμπτωματικός. Ενός αυτές οι απολογίες ήταν γνωστές στον αθηναϊκό νόμο περί ανθρωποκτονίας. Και τώρα, που ο εργάτης είχε πεθάνει από πείνα και έκθεση στο κρύο, δεν απαιτούσε η δικαιοσύνη τη δίκη ενός πατέρα του Ευθυφρονα ώστε να αποφασιστεί, ενός η δική του συμπεριφορά συνιστούσε ανθρωποκτονία;
Ο Σωκράτης μπορεί να έλεγε σ΄ αυτό το σημείο, ότι δεν υποστήριζε το νόμο ή τη δικαιοσύνη, αλλά τη λογική. Ενός, μπορεί ενός να υποστηριχθεί, ότι έλλειψη συμπόνιας τον τύφλωσε, ώστε να ενός βλέπει ενός πραγματικές διαστάσεις ενός περίπτωσης και να δημιουργήσει ρωγμή στη λογική του. Το ερώτημα που απασχολούσε περισσότερο το Σωκράτη, σε βαθμό αγωνίας, ήταν ενός, υπό ενός δεδομένες συνθήκες, ο Ευθύφρων ενήργησε «ευσεβώς» εγείροντας κατηγορία κατά ενός ίδιου του ενός πατέρα. Αλλά κανένας ορισμός «ευσέβειας» δεν θα τακτοποιούσε το θέμα. Ο Ευθύφρων είχε παγιδευτεί στην κλασική σύγκρουση υποχρεώσεων, που είναι τόσο συχνές στην αρχαία ελληνική τραγωδία. Είχε την υποχρέωση ενός γιού ενός τον πατέρα του και την υποχρέωση ενός ανθρώπου και ενός πολίτη απέναντι στη δικαιοσύνη».
Θα έλεγα ότι το βιβλίο αυτό που έγραψε ένας υπερήλικας ερευνητής είναι γεμάτο από φρέσκο πνεύμα. Διαβάζουμε για τον συγγραφέα: «Σε πρόσφατο ρεπορτάζ για τους σούπερ ηλικιωμένους, οι «New York Times» θυμήθηκαν τον Ι. Φ. Στόουν, έναν από τους μεγαλύτερους δημοσιογράφους όλων των εποχών στις ΗΠΑ. Στα 72 του ο Στόουν άρχισε να μαθαίνει αρχαία ελληνικά για να διαβάσει στο πρωτότυπο τον «Οιδίποδα επί Κολωνώ», ένα έργο που το έγραψε ο Σοφοκλής όταν ήταν 90 ετών. «Ο πιο μαχητικός ρεπόρτερ της γενιάς του (σ.σ.: πέθανε το 1989) είχε ανακαλύψει μια μεγάλη αλήθεια: ότι το δέντρο της γνώσης και η πηγή της νιότης είναι ένα και το αυτό» γράφουν οι «ΝΥΤ».
«Στα 80 η άνοια και το εγκεφαλικό παραμονεύουν. Τα σημάδια της φθοράς είναι ολοφάνερα. Οι αντιδράσεις σου είναι πιο αργές, ξεχνάς ονόματα, αλλά ακόμη κι έτσι, μπορείς να νιώθεις συχνά γεμάτος ενεργητικότητα και ζωή και καθόλου γέρος» γράφει ο Στόουν. Και καταλήγει: «Ο πατέρας μου, που έζησε ως τα 94, έλεγε συχνά ότι τα 80-90 ήταν από τις πιο απολαυστικές δεκαετίες της ζωής του. Αρχίζω να καταλαβαίνω γιατί. Στα 80 έχεις ζήσει την εμπειρία σχεδόν ενός αιώνα. Έχεις δει με τα μάτια σου θριάμβους και τραγωδίες, επαναστάσεις και πολέμους, μεγάλα επιτεύγματα και τραγικές αποτυχίες. Σε αυτή την ηλικία έχεις τη σοφία, μια βιωμένη αίσθηση της Ιστορίας αδύνατη στα 40 ή στα 60. Δεν θεωρώ τη μεγάλη ηλικία μια θλιβερή κατάσταση που πρέπει κάπως να την υπομείνεις, αλλά ως εποχή άνεσης και ελευθερίας να εξερευνήσεις ό,τι σου κάνει κέφι. Ανυπομονώ να γίνω 90».
Ο Ι. F. Stone, αρχικό όνομα Isidor Feinstein, (γεννημένος στις 24 Δεκεμβρίου 1907, Φιλαδέλφεια – πέθανε στις 18 Ιουνίου 1989, Βοστόνη), πνευματώδης και ασυνήθιστος Αμερικανός δημοσιογράφος του οποίου το ενημερωτικό δελτίο, I.F. Το Stone’s Weekly (αργότερα το Bi-Weekly του I.F. Stone), γοητεύει τους αναγνώστες από το μοναδικό μείγμα του πνεύματος, της ευφυΐας, του ανθρωπισμού και των πολιτικών σχολιασμών.
Ο Feinstein δούλευε σε εφημερίδες ενώ ήταν ακόμα στο γυμνάσιο. Από την αρχή το I.F. Το Stone’s Weekly (1953–67; το Bi-Weekly του I.F. Stone, 1967–71) είχε επιρροή πολύ μεγαλύτερη από το μέγεθος της αναγνωσιμότητας της. Μεταξύ των πρώτων συνδρομητών ήταν οι Albert Einstein, Bertrand Russell και Eleanor Roosevelt. Το ενημερωτικό δελτίο, στελεχωμένο μόνο από τον Stone και τη σύζυγό του, ερευνήθηκε, γράφτηκε και επεξεργάστηκε από τον Stone. Έθεσε υψηλά δημοσιογραφικά πρότυπα και θα μπορούσε να βρεθεί στα σπίτια μερικών από τους πιο εξέχοντες πολιτικούς, ακαδημαϊκούς και δημοσιογράφους του έθνους.
Ο Στόουν έγινε γνωστός για την προτίμησή του για μη δημοφιλείς αιτίες πολύ πριν γίνει δημοφιλής στο φιλελεύθερο κατεστημένο. Ήταν πρώτος υποστηρικτής των πολιτικών δικαιωμάτων και πρώτος αντίπαλος των πολιτικών του Προέδρου Χάρι Σ. Τρούμαν για τον Ψυχρό Πόλεμο και του Μακαρθισμού. Ήταν επίσης πρώτος αντίπαλος της εμπλοκής των Ηνωμένων Πολιτειών στον πόλεμο του Βιετνάμ. Έγραψε πολλά βιβλία που έκαναν πάταγο.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος, συγγραφέας, ποιητής
