Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από το 1821
Το 2021 γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Δεν πρόκειται για ένα γεγονός μονοσήμαντο – εννοώ η Επανάσταση. Συνεπώς και η προσέγγισή του δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Όποιος / όποια το προσεγγίζει μονόπλευρα δεν προσφέρει καθόλου καλή υπηρεσία στον κάθε Έλληνα και στην κάθε Ελληνίδα όπου γης.
Με τα δημοσιεύματά μου αυτά θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την ιστορία της περιόδου με αγάπη και αγνότητα. Μας βοηθούν παλιότεροι και νεότεροι ιστορικοί, που προσεγγίζουν την ιστορία με τη δική τους οπτική.
Παρουσιάζω στο σημερινό μου άρθρο τον ιστορικό Τάσο Βουρνά. Το 2019 δημοσίευσα το άρθρο μου «Ιστορικά και Φιλολογικά Πορτραίτα» όπου παρουσίαζα το βιβλίο του αυτό, μελετώντας Κ. Παλαμά και τη μεταπαλαμική τριανδρία, καθώς και την νεοελληνική διηγηματογραφία 19ου αιώνα. Έγραφα προλογικά στο άρθρο μου: «Τον Τάσο Βουρνά (1914 – 1990) τον γνώριζα από την περίοδο της μεταπολίτευσης, ως ένα καθαρό πνεύμα της λεγόμενης ανανεωτικής αριστεράς. Για να καταλάβετε την αποδοχή του, όταν πέθανε το 1990 ο Χαρίλαος Φλωράκης δήλωσε «Το πλούσιο προοδευτικό ιστορικό έργο του θα μείνει σημαντική προσφορά στον τόπο», ενώ ο Λεωνίδας Κύρκος: «Με την ασύγκριτη πένα του αφύπνιζε συνειδήσεις, μαστίγωνε τα ‘‘κακώς κείμενα’’ σε όλους τους χώρους, δίδασκε την πίστη στις μεγάλες αξίες της Δημοκρατίας και του Σοσιαλισμού».
Από τα πολλά έργα του αναφέρω: «Ιστορία της νεότερης και σύγχρονης Ελλάδας» (6 τόμοι), «Αρματολοί και κλέφτες», «Γουδή: Το κίνημα του 1909», «Αλή πασάς», «Η σφαγή στο Δήλεσι», «Η Μικρασιατική Καταστροφή», «Ο πολίτης Ρήγας Βελεστινλής», «Δημήτρης Γληνός», «Η Φιλική Εταιρεία», «Ρόκκος Χοϊδάς», «Ιστορικά και φιλολογικά πορτραίτα», «Γαλλική Επανάσταση και Ελλάδα», «Το ξεκίνημα της φωτιάς» (μυθιστόρημα) κ.ά. Επίσης επιμελήθηκε, σχολίασε και παρουσίασε δεκάδες έργα: «Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης» του Γ. Φίνλεϊ, «Ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης» του Φ. Μινιέ, «Η Ελλάδα του Οθωνα» του Εντ. Αμπού, «Μακρυγιάννη Απομνημονεύματα» κ.ά. μεταφράσεις και επιμέλειες αρχαίων κειμένων: «Πέρσες» και «Προμηθέας δεσμώτης» του Αισχύλου, «Επιστολές» του Αλκίφρονος, «Ιέρων» του Ξενοφώντα, «Αισώπου Μύθοι» κ.ά.
Στο κείμενο που ακολουθεί θα παρουσιάσουμε συνοπτικά τον τρόπο με το οποίο ο Τάσος Βουρνάς βλέπει πλευρές της Επανάστασης του 1821. Κατέχω την παλιά έκδοση της Ιστορίας της Νεότερης Ελλάδας, στις εκδόσεις Τολίδη, ενώ τώρα κυκλοφορεί το έργο στις εκδόσεις Πατάκη, που στο οπισθόφυλλο σημειώνουν: «Στην εξάτομη «Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας 1821-1974», ο Τάσος Βουρνάς κατάφερε να βρει την άκρη του σχοινιού από το μπερδεμένο κουβάρι των ιστορικών γεγονότων και να το ξεδιπλώσει, και έτσι να δώσει ένα έργο πνοής, ανθεκτικό στο χρόνο, που αναδείχνει το συγγραφέα στις κορυφές της ελληνικής ιστορικής επιστήμης. Στο έργο αυτό αποκαλύπτεται το πλούσιο ιστορικό, ιστοριοδιφικό και στοχαστικό ταλέντο του συγγραφέα. Ο Τάσος Βουρνάς, σαν βαθύς ερευνητής, ανεπηρέαστα, με θάρρος και συνέπεια, ανέτρεψε καθιερωμένες θέσεις και συμπεράσματα, έβαλε βαθιά το νυστέρι της κριτικής του, είπε τα πράγματα με το πραγματικό τους όνομα».
Το 2009 στις εκδόσεις Πατάκη, απομονώθηκαν τα κεφάλαια για το 1821 και κυκλοφόρησε ο τόμος «Σύντομη Ιστορία Ελληνικής Επανάστασης», σελ. 253.
Θα επιλέξουμε κάποια σημεία από την προσέγγιση του Τάσου Βουρνά. Όσον αφορά τον χαρακτήρα της Ελληνικής Επανάστασης ο συγγραφέας στην αρχή του έργου του γράφει:
«Για να ερμηνευθεί σωστά το φαινόμενο της Ελληνικής Επανάστασης μέσα στο πρώτο τέταρτο του 19ου αιώνα, σε μια εποχή δηλαδή που ο ευρωπαϊκός χώρος συγκλονιζόταν από παρόμοια γεγονότα με εθνικοαπελευθερωτικό χαρακτήρα, πρέπει να εξεταστούν οι υπερεθνικές ιδεολογικές και κοινωνικές ρίζες του και οι εσωτερικές προϋποθέσεις μέσα στη σκλαβωμένη χώρα που οδήγησαν στην έκρηξη του ένοπλου αγώνα των Ελλήνων.
Κίνητρο αλλά και κινητήρια ηγετική δύναμη της Επανάστασης του 1821 στην Ελλάδα είναι η αστική τάξη, η ιδεολογία της και τα ιστορικά γεγονότα της πορείας της προς την πολιτική εξουσία. Γύρω από το πρόβλημα των κινήτρων και της κινητήριας δύναμης της Επανάστασης επικράτησαν στην προοδευτική ιστοριογραφία μας αντιλήψεις λαθεμένες, που παραγνώριζαν το ρόλο της αστικής τάξης στην Ελλάδα ως πρωτοποριακής επαναστατικής δύναμης και, ξεχνώντας ότι καμία επανάσταση δεν πραγματώνεται χωρίς την ηγεσία μιας πρωτοπόρας τάξης, που καλείται από την ιστορία να πρωταγωνιστήσει στην κοινωνική αλλαγή, υποστηρίχτηκαν λαϊκίστικες απόψεις που έδιναν το προβάδισμα στην έννοια «λαός», αφηρημένα και γενικά, κι όχι με τη σημασία μια σύμμαχης ομάδας τάξεων που δρα ενιαία για την κοινωνική αλλαγή. Η άποψη εκείνη, που παραγνώριζε και μηδένιζε το ρόλο της αστικής τάξης στον τόπο μας κατά την Επανάσταση, μας οδήγησε πολύ κοντά στη θεωρία του «αυθόρμητου» και ξεμάκρυνε την έρευνα από τη σωστή κοινωνική της βάση».
Καταλήγει το πρώτο γενικό κεφάλαιο: «Τόσο η ιδεολογία της Γαλλικής Επανάστασης όσο και οι ρωσοτουρκικοί πόλεμοι επιτάχυναν την ωρίμανση των επαναστατικών συνθηκών στα Βαλκάνια και το πέρασμα από τον παρτιζανικό πόλεμο της κλεφτουργιάς, των χαϊντούκων και των πανδούρων, που είχε παράδοση γενεών, στον πόλεμο για την Ανεξαρτησία της Ελλάδας και των άλλων Βαλκανικών εθνών, όπου επικρατούσαν ομοειδείς περίπου κοινωνικές συνθήκες».
Σε ξεχωριστή ενότητα ο συγγραφέας αναφέρεται στις ένοπλες δυνάμεις του έθνους – κλέφτες και αρματολούς, που είχαν αναπτυχθεί σε όλα τα Βαλκάνια, στα βουνά και στα δάση. Ειδικά για την ελληνική περίπτωση: «Τα ένοπλα αυτά τμήματα απέκτησαν δικό τους εθνικό και πολεμικό δίκαιο, που ήταν απόλυτα σεβαστό στο λαό […] Μ ε την πάροδο του χρόνου αρματολοί και κλέφτες συνδέθηκαν περισσότερο μεταξύ τους και ένωσαν τις προσπάθειές τους εναντίον των Τούρκων».
Ένα σημαντικό κεφάλαιο της Επανάστασης είναι «Η Ιδεολογική προετοιμασία του 21». Ο Τ. Βουρνάς αναφέρεται στη μάχη του νεοελληνικού διαφωτισμού με τον σκοταδισμό, τον Ρήγα, το διωγμό των αγωνιστών, τον Κοραή. Για όλα αυτά τα σχετικά θέματα θα αφιερώσουμε κείμενα με τον γενικό τίτλο «Θέματα Παιδείας και Πολιτισμού». Εδώ παραθέτω ενδεικτικά κάποια σημεία από την ανάλυση του στο κεφάλαιο αυτό, για το θέατρο, τον τύπο, τον Σολωμό και τον Κάλβο.
«Ένα πολυσήμαντο βήμα εθνικού φρονηματισμού από την πλευρά της τέχνης στάθηκε και το προεπαναστατικό θέατρο του παροικιακού Ελληνισμού στη Βλαχιά και στην Οδησσό […] Αλλά και ο τ ύ π ο ς είναι το άλλο μεγάλο στέλεχος στον κορμό του νεοελληνικού διαφωτισμού που επωμίστηκε ένα μεγάλο μέρος της ιδεολογικής προετοιμασίας του 21 […] Η νεοελληνική λογοτεχνική σκέψη της τελευταίας περιόδου έχει να επιδείξει στον τομέα της λογοτεχνικής δημιουργίας τους δυο ωριμότερους καρπούς της θητείας της στο διαφωτισμό, το Διονύσιο Σολωμό και τον Ανδρέα Κάλβο, ποιητές που ξεπερνούν τα όρια της χώρας τους και της γλώσσας τους».
Χαρακτηριστικά καταλήγει το κεφάλαιο: «Η πορεία του νεοελληνικού διαφωτισμού στάθηκε καθαυτό επική, με κορύφωμά της την Επανάσταση. Η κάμψη του από κει και πέρα πρέπει ν’ αναζητηθεί στη διάψευση των δημοκρατικών προσδοκιών των μαζών μετά την απελευθέρωση, στην προδοσία του νοήματος 21 και στην επικράτηση των ολιγαρχικών στοιχείων στην πολιτική ζωή. Και ο στοχασμός δεν είναι, φυσικά, ένα άνθος που μπορεί να βλαστήσει στη στάχτη…».
Δύο άλλα κρίσιμα σημεία της Επανάστασης που θα παρουσιάσουμε είναι ο Εταιρισμός και ο Φιλελληνισμός.
«Ο Εταιρισμός, η ίδρυση, δηλαδή, μυστικών πολιτικών οργανώσεων των Ελλήνων με στόχο την εθνική απελευθέρωση διαγράφει μια κεντρομόλα πορεία από τις παροικίες του Ελληνισμού στην Κεντρική, Ανατολική και Δυτική Ευρώπη προς το κυρίως έδαφος της σκλαβωμένης χώρας […] Αποφασιστικός κινητήριος μοχλός της Επανάστασης, που συνέβαλε στην οργάνωση των μαζών και μορφοποίησε σε πολιτική πρακτική την ιδεολογία της αστικής τάξης στην Ελλάδα, υπήρξε η ‘Φιλική Εταιρία’ […] Το νέο σχέδιο προέβλεπε πορεία των επαναστατικών δυνάμεων από βορρά προς νότο. Σέρβοι, Βούλγαροι και Ρουμάνοι θα ενώνονταν με τους Έλληνες στη Μακεδονία για να βαδίσουν εναντίον της Κωνσταντινούπολης». Το σχέδιο αυτό της Φιλικής δεν μπόρεσε βέβαια να πραγματοποιηθεί.
Στο κεφάλαιο για τις διεθνείς επιπτώσεις της Ελληνικής Επανάστασης, σημαντικό ρόλο παίζει «Ο Φιλελληνισμός σαν κίνημα διεθνούς αλληλεγγύης προς την ελληνική επανάσταση» που έχει πολλές όψεις.
«Η πιο πολυάριθμη και πιο ενδιαφέρουσα κατηγορία φιλελλήνων ήταν εκείνη που τάχτηκε υπέρ της Ελλάδας από ιδεολογική συμπάθεια προς τις εθνικοαπελευθερωτικές και αστικοδημοκρατικές επαναστάσεις». Άλλοι συμμετείχαν για λόγους πολιτικούς και ιδεολογικούς ενισχύοντας οικονομικά, γράφοντας και δημοσιεύοντας κείμενα, ενώ άλλοι επιδίωκαν να συμμετάσχουν στη μάχη για την ελευθερία «παίρνοντας μέρος στα ένοπλα γεγονότα στο πλευρό του ελληνικού λαού». Προσθέτει ο Τάσος Βουρνάς ένα τρίτο ρεύμα που είχε τυχοδιωκτικό χαρακτήρα «από ανθρώπους αποτυχημένους στη χώρα τους, που ζητούσαν μοίρα στον ήλιο της Ελλάδας».
Πιστεύω ότι ένα από τα πιο παραστατικά κεφάλαια της ανάπτυξης του Βουρνά είναι αυτό που έχει τον τίτλο «Ο Κολοκοτρώνης σώζει την Επανάσταση.
Είναι λίγο πολύ γνωστά τα γεγονότα πολεμικά και πολιτικά, ο εμφύλιος που ξέσπασε και ο εμφανής κίνδυνος για κατάρρευση της Επανάστασης. Βρισκόμαστε στο 1827. «Η καταστροφή του Φαλήρου και η πτώση της Ακρόπολης της Αθήνας σκόρπισαν τον πανικό στην κυβέρνηση Ζαΐμη και τους κοτζαμπάσηδες που τη στήριζαν». Η κυβέρνηση κρύφτηκε στο Μπούρτζι. «Την ψυχολογική αυτή στιγμή, όπου τα πάντα φαίνονταν να καταρρέουν μέσα σ’ ένα κλίμα τρόμου, θέλησε να εκμεταλλευτεί ο Ιμπραήμ και υιοθέτησε την τακτική του Κιουταχή που με ήπιες μεθόδους πέτυχε να υποτάξει τους καπετανέους της Ρούμελης». Με οικονομικές παροχές και υποσχέσεις αμνηστίας δοκιμάζει να προσεταιριστεί αγωνιστές.
«Και επροσκύνησαν οι καπετανέοι των αρχόντων» λέει ο Κολοκοτρώνης. Ο Βουρνάς αναφέρει ονόματα προσκυνημένων. Ο Ιμπραήμ από την άλλη φερόταν πολύ «γλυκά» στους Έλληνες, δεν έκαιγε, δεν κατέστρεφε. «Το σχέδιο ήταν πραγματικά σατανικό». Έδωσε εντολή στον πασά της Πάτρας να σχηματίσει ένοπλα σώματα από τους προσκυνημένους. Αναφέρονται παραδείγματα ανθρώπων που προσκυνούσαν, κι άλλοι που δεν ήθελαν με κανένα τρόπο να υποταχθούν. Ο Ιμπραήμ έδινε σε όποιον προσκυνούσε ένα «προσκυνόχαρτο» ονομαζόμενο «ράι μπουγιουρντί».
«Η εικόνα της Επανάστασης αυτή τη στιγμή είναι ζοφερή περισσότερο από κάθε άλλη φορά. Η σύγχυση και ο φόβος άρχισαν ν’ απλώνουν τα μαύρα φτερά τους πάνω στο Μοριά. Τίποτε δεν φοβήθηκε ο Κολοκοτρώνης, όπως ο ίδιος ομολογεί, όσο το προσκύνημα. Δραστηριοποιείται. «Κηρύσσει πολεμικό συναγερμό σ’ όλο τον πληθυσμό του Μοριά από 15 – 60 χρονών και σαλπίζει το περίφημο σύνθημά του: “Φ ω τ ι ά κ α ι τ σ ε κ ο ύ ρ ι σ τ ο υ ς π ρ ο σ κ υ ν η μ έ ν ο υ ς “!». Γίνεται ένας έντονος αγώνας για να κρατηθεί ο αγώνας, να περιοριστούν οι προδότες και οι πουλημένοι.
Εντωμεταξύ ο Ιμπραήμ ξαναγυρίζει καταστροφικότερος. Και ο Κολοκοτρώνης του μηνύει: «Μόνο ένας Έλληνας να μείνει, πάντα θα πολεμούμε και μην ελπίζει πως τη γη μας θα την κάνεις δική σου, βγάλτο από το νου σου!».
Η Κυβέρνηση δεν βοηθούσε τον Κολοκοτρώνη, «Κι όχι μόνο δεν του έστελναν τα στοιχειώδη του πολέμου, αλλά μηχανορραφούσαν να του αφαιρέσουν την αρχιστρατηγία». Η προσπάθειά του καρποφόρησε, «Η επαναστατική τρομοκρατία του Γέρου απέδωσε γρήγορα τους καρπούς της». Οι προσκυνημένοι γύριζαν, λίγοι, ομάδες, χωριά ολόκληρα. Στο τέλος κατάφερε να αχρηστεύσει τις προσπάθειες του Ιμπραήμ.
Ακολούθησε η ναυμαχία του Ναυαρίνου, όπου τον Οκτώβρη του 1827 οι τρεις μεγάλες δυνάμεις κατέστρεψαν τον ενωμένο τουρκοαιγυπτιακό στόλο. Είναι μια ιστορία με πολύ πολιτικό παρασκήνιο.
«Από πλευράς ελληνικής, η ναυμαχία του Ναυαρίνου υπήρξε ένα θρίαμβος των δικαίων της επανάστασης και δικαίωσης του δημοκρατικού ευρωπαϊκού φιλελληνικού πνεύματος των λαών, που πίεζαν τις κυβερνήσεις τους να λύσουν το ελληνικό ζήτημα σύμφωνα με την αρχή της αυτοδιάθεσης των εθνών».
Κλείνω την αναφορά μου στα στοιχεία από την Ιστορία του Τάσου Βουρνά για την Επανάσταση του 1821, με ένα απόσπασμα του Δημήτρη Γκιώνη για τον συνοδοιπόρο και συνάδελφό του: «Ελαχε να δουλέψω κοντά στον Τάσο Βουρνά επί ένα χρόνο στη μεταδικτατορική «Αυγή» και μου είχε δοθεί η ευκαιρία να εκτιμήσω την ευρυμάθεια, τη μνήμη, την εργατικότητα, την ταχύτητα, τη γλαφυρότητα του γραφτού του, που έκανε προσιτό ακόμα και το πιο δύσβατο κείμενο. Και ακόμη την κατανόηση και την αγάπη που είχε στους νέους».
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
