Αφιέρωμα στα 200 χρόνια από το 1821
Μέρος Πρώτο: Το 2021 γιορτάζουμε τα 200 χρόνια από την Επανάσταση του 1821. Δεν πρόκειται για ένα γεγονός μονοσήμαντο – εννοώ η Επανάσταση. Συνεπώς και η προσέγγισή του δεν μπορεί να είναι μονοσήμαντη. Όποιος / όποια το προσεγγίζει μονόπλευρα δεν προσφέρει καθόλου καλή υπηρεσία στον κάθε Έλληνα και στην κάθε Ελληνίδα όπου γης.
Με τα δημοσιεύματά μου αυτά θα προσπαθήσουμε να φωτίσουμε την ιστορία της περιόδου με αγάπη και αγνότητα. Μας βοηθούν παλιότεροι και νεότεροι ιστορικοί, που προσεγγίζουν την ιστορία με τη δική τους οπτική.
Τον Μάρτιο του 1981 το Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών οργάνωσε τριήμερο συμπόσιο με τη συμμετοχή Ελλήνων και ξένων επιστημόνων και ερευνητών. Μετά τις εισηγήσεις ακολουθούσε πλούσιος διάλογος. Τα Πρακτικά του Συμποσίου δημοσιεύθηκαν στις εκδόσεις της Σύγχρονης Εποχής, με τίτλο «Η Επανάσταση του Εικοσιένα», σελ. 356.
Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον corpus εργασιών, που δεν είναι όλες ιδωμένες από τη μαρξιστική σκοπιά, πράγμα που φαίνεται και στον πλούσιο διάλογο που ακολούθησε την κάθε εισήγηση. Θα παρουσιάσω κάποια αποσπάσματα από τις εργασίες, οι οποίες νομίζω ότι συμβάλλουν στο διάλογο που είναι απαραίτητος με την ευκαιρία των 200 χρόνων από την Επανάσταση του 1821 που τιμούμε στο τρέχον έτος. Οι περισσότεροι από τους εισηγητές είναι ιστορικοί.
Όπως τόνισε στο άνοιγμα των εργασιών ο Σταύρος Ζορμπαλάς «Η Επανάσταση του 1821 […] μια περίοδος που χρειάζεται συλλογικές προσπάθειες για τη σωστή, την επιστημονική τους διερεύνηση».
Να σημειώσω ότι παραθέτω αυτολεξεί αποσπάσματα των εισηγήσεων, ενώ μέσα σε αγκύλες παραθέτω δικά μου σχόλια ή περιλήψεις.
- Προϋποθέσεις και κίνητρα της Επανάστασης του 1821,
του Πέτρου Ρούσου (1908 – 1992)
Το σπουδαιότερο τρωτό της επίσημης ιστορίας στηριγμένης στην ιδεαλιστική μέθοδο είναι πως έκρυψε από το λαό την ευθύνη των κυρίαρχων τάξεων στο θέμα της πολιτικής της εξάρτησης του τόπου από τους ξένους τραπεζίτες και τα κράτη τους, πολιτικής που αποδέχτηκαν και υιοθέτησαν μέσα στην 160-ετία που πέρασε.
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821 είναι λοιπόν, εθνικοαπελευθερωτική. Αυτός ο στόχος της προετοιμάστηκε απ’ όλη την ανάπτυξη του υπόδουλου ελληνισμού, από πολύχρονους αγώνες των κλεφτών της στεριάς και του πέλαγου, των τεχνιτών και της αγροτιάς που είναι η κύρια κινητήρια δύναμη της επανάστασης.
- Τα βαλκανικά εθνικά κινήματα και η πολιτική των ευρωπαϊκών δυνάμεων, του βουλγάρου Νικολάι Τοντόροφ 1921–2003)
Οι βαλκανικοί λαοί, έχοντας χάσει την εθνική και πολιτική τους ανεξαρτησία, σε συνθήκες ξένης καταπίεσης, εξαπολύουν το μακρόχρονο αγώνα τους για επιβίωση και παλεύουν για την ανάκτηση της ελευθερίας τους, για το δικαίωμα ν’ αναπτυχθούν αυτόνομα. [Στα όρια της Βαλκανικής οι ίδιοι οι λαοί οργανώνουν επαναστατική δράση]
Αυτή η καινούρια σελίδα στην ιστορία των βαλκανικών κινημάτων αρχίζει με τις εξεγέρσεις στη Σερβία και στην Ελλάδα στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα […] Ένα στοιχείο ποιοτικά νέο εμφανίζεται επίσης: οι εξεγέρσεις αυτές γίνονται μια σοβαρή εκδήλωση της βαλκανικής αλληλεγγύης στον αγώνα για την απελευθέρωση. Η Φιλική Εταιρεία καλύπτει με το δίκτυό της ολόκληρη τη χερσόνησο […] Τέτοιο είναι το σχέδιο του Ρήγα Βελεστινλή για το σχηματισμό ενός ομοσπονδιακού κράτους στα Βαλκάνια από λαούς ελεύθερους και ίσους σε δικαιώματα.
[Οι βαλκανικοί λαοί με τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες τους κινητοποιούν ολόκληρη την Ευρώπη. Στην ελληνική επανάσταση πήραν μέρος πολλοί βαλκάνιοι].- Ο Ελληνικός κόσμος στα πρόθυρα της Επανάστασης,
του Κωστή Μοσκώφ (1939 – 1998)
[Σε δύο τομείς, στο πεδίο της Οικονομίας και στο πεδίο της Ιδεολογίας, αναφέρεται ο εισηγητής].Ο χώρος αποτελεί στοιχείο του χρόνου –της ιστορίας, κινείται μέσα της με τη δική του βέβαια αργόσυρτη ταχύτητα. Ο ελλαδικός χώρος όπως υπάρχει την εποχή της Επανάστασης του 1821 είναι προϊόν των ανακατατάξεων της ελληνικής κοινωνίας που πηγάζουν από την μεγάλη αυτή φεουδαρχική αντεπίθεση που αποτελεί τη βαθύτερη έκφραση της οθωμανικής κατάκτησης. Η Ελλάδα από το 1500 και ως τα μέσα ακόμα του περασμένου αιώνα δεν έχει επίκεντρο τα παράλια, τη θάλασσά της, αλλά τον άλλο πόλο της διαλεκτικής του χώρου της, το βουνό.
Το 70% της παραγωγής αυτής πραγματοποιείται στα ορεινά, εδώ έχει καταφύγει το 70% του πληθυσμού της χώρας.
[Υπάρχουν πολλοί ελλαδικοί κόσμοι, του βουνού, των νησιών, του εμπορευματικού φεουδαρχικού κόσμου της δυτικής Ελλάδας και των μεγάλων κάμπων του κέντρο και του βορρά. Επιπλέον υπάρχει ο ελληνικός κόσμος της Διασποράς. Σημαντικός ο ρόλος των παροικιών].Ο λαϊκός άνθρωπος θα υποστεί γρήγορα τις νεωτερικές διεργασίες που επιταχύνει η γαλλική επανάσταση […] Στα βιοτεχνικά κέντρα η εξέλιξη θα είναι πιο γρήγορη – η λαϊκή ιδεολογία απελευθερωμένη από τον χριστιανικό και τον οθωμανικό φεουδαλισμό έχει συντρίψει νωρίς τη συντηρητική διατύπωση στην ιδεολογία της – είναι ήδη μια ιδεολογία ανθρωποκεντρική, της Πράξης.
Η ελληνική αστική τάξη που τελικά ηγεμόνευσε στην εποχή δεν ήταν αυτή η ριζοσπαστική αστική τάξη του βιοτεχνικού κόσμου και των ανατολικών του παροικιών, δεν ήταν ο κόσμος της γιακοβίνικης Φιλικής. Αντίθετα ήταν ο άλλος πόλος, της αστικής ανάπτυξης στην Ελλάδα, ο συμβιβασμένος τόσο στην κοινωνική βάση του όσο και στο εποικοδόμημά του μικτός μεταπρατικός κόσμος συνέταιρος της αναπτυγμένης Ευρώπης […] Οι Φιλικοί – αυτοί οι μόνοι έλληνες γιακοβίνοι – θα υποταχθούν γρήγορα στον ανάπηρο αστισμό του μεταπρατικού κόσμου που θα κυριαρχήσει.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
