Η Ελληνική γλώσσα έχει μυριάδες λέξεις, καμιά τριακοσαριά χιλιάδες απ’ ό,τι λένε. Δύο σημαντικά γεγονότα προβάλλω. Το πρώτο ότι η κάθε λέξη έχει μια μακραίωνη ιστορία, κουβαλά μνήμες – πρόσωπα και γεγονότα. Το δεύτερο, η κάθε λέξη παράγεται από κάποια άλλη, υπάρχει μια αλυσίδα.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα μου ήρθε αυτό τον καιρό στο μυαλό. Ευθύνη και υπευθυνότητα. Πρόχειρα αναζήτησα κάποια στοιχεία στο διαδίκτυο. Τα παραθέτω – όχι όλα. Ξεκινούμε με τη σημερινή σημασία της:
ευθύνη : οι υποχρεώσεις που προκύπτουν από μια θέση που κατέχει κάποιος ή μια ιδιότητα που έχει – η υποχρέωση εκπλήρωσης των καθηκόντων και λογοδοσίας ή απολογίας για τις σχετικές ενέργειες – αρμοδιότητα – υπαιτιότητα, ενοχή
Θα κάνουμε ένα περίπατο στην αρχαία περίοδο, για να δούμε από πού βγαίνει η λέξη ευθύνη
(1) Η ιστορία της λέξης ευθύνη (ΝΙΚΟΣ ΒΑΡΔΙΑΜΠΑΣΗΣ)
ευθύνη παράγεται από το θέμα του ρήματος είμι.
Το ρήμα είμι, που σημαίνει πορεύομαι, θα έλθω, θα πάω, είναι από τα πιο δύσκολα της γλώσσας μας.
Οι παράγωγες λέξεις είναι πολλές:
Ι-τός, λ.χ., είναι αυτός που μπορείς να τον διαβείς, ο αμαξιτός (ο βατός σε άμαξες) ο προσ-ιτός και ο απρόσ-ιτος. Επίσης:
Εισ-ι-τήριο, εξ-ι-τήριο, ί-της (τολμηρός), ι-ταμός (θρασύς), εξ-ί-τηλος, ανεξ-ι-τηλος και ι-θύς.
Σ’ αυτή τη λέξη θα μείνουμε. Ι-θύς είναι ο ιωνικός και επικός τύπος του επιθέτου ευ-θύς που είναι ο ίσιος, ο ντόμπρος, ο ευθύς χαρακτήρας, σε αντίθεση προς τον στρεψόδικο.
Ιθύς, ευθύς είναι αυτός που μιλάει χωρίς περιστροφές ή υπεκφυγές, δηλαδή ευθέως. Ευθύνη σημαίνει ιθύνω, δηλαδή ισιάζω, διευθύνω, εις λογοδοσίαν φέρω και από κει και η ευθύνη του ιθύνοντος νου.
Η ευθύνη του έγκειται στο να επιλέγει σωστά ανάμεσα από ξέρες, από υφάλους, από ρηχά νερά και από ρουφήχτρες, ώστε το πλοίο του ή το πλοίο της πόλης να φθάνει στον προορισμό του. Αν το βουλιάξει, αν δεν αποφύγει κακοκαιρίες, αν δεν υπολογίσει το φορτίο, την ηλικία του σκάφους και τόσες άλλες παραμέτρους, τότε, μόνο υπεύθυνος δεν είναι…
Ο άνθρωπος πνίγεται μέσα σε μια κουταλιά νερό όσο πορεύεται στα τυφλά, ανεύθυνα, χωρίς ευ-θύνη, χωρίς δυνατότητα επιλογής.
Θα δούμε και την πολιτική της διάσταση στην αρχαιότητα:
(2) Και ένα ακόμη κείμενο του ΑΡΗ ΙΩΑΝΝΙΔΗ
Η λέξη «ευθύνη» μας παραπέμπει ουσιαστικά στην Αρχαία Ελλάδα, στην περίοδο της αθηναϊκής δημοκρατίας (ίσως της πραγματικής δημοκρατίας) και συγκεκριμένα στον έλεγχο που υποχρεωτικά υφίστατο κάθε κρατικός αξιωματούχος ή και δημόσιος υπάλληλος (κάτι δυστυχώς που δεν συναντάμε στην εποχή μας που κυριαρχεί η αυθαιρεσία), αμέσως μετά τη λήξη της θητείας του. Τότε που όλοι λογοδοτούσαν για τις πράξεις τους και αναλόγως λάμβαναν τον έπαινο ή την παραδειγματική τιμωρία. Όφειλε, λοιπόν, όποιος υπηρετούσε τον Δήμο να λογοδοτήσει για κάθε του πράξη και αναλόγως να τιμωρηθεί σε περίπτωση που είχε διαπράξει κάτι το μεμπτό. Για αυτήν την περίπτωση υπήρχε και συγκεκριμένος υπάλληλος / ελεγκτής, ο «εὔθυνος». Όταν λοιπόν ο εκάστοτε δημόσιος υπάλληλος ή κρατικός αξιωματούχος λογοδοτούσε για τις πράξεις του, πολύ απλά γινόταν «υπεύθυνος». Αν κρινόταν αθώος, χαρακτηριζόταν «ανεύθυνος», καθώς δεν έφερε καμία ευθύνη (ενοχή) για κάποιο παράπτωμα.
Η «εὔθυνα» λοιπόν ήταν ένας αρκετά δίκαιος και αυστηρός συνάμα θεσμός που χαρακτήριζε την αθηναϊκή δημοκρατία, ο οποίος αποθάρρυνε κάθε επίδοξο καταχραστή ή παραβάτη. Οι ποινές ήταν ιδιαιτέρως αυστηρές, καθώς προβλεπόταν ακόμη και η ποινή του θανάτου, ενώ σε πιο ήπια μορφή ερχόταν η κατάσχεση της περιουσίας ή και εργασία σε διάφορα δημόσια έργα.
Πόσο χαίρομαι για την ιστορία της γλώσσας μας, νιώθω ευθύνη και υπεύθυνος για τις λέξεις – αυτές με βάζουν στο ευθύ δρόμο …
Επιμέλεια: Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
