Η πανδημία του COVID-19 επηρεάζει όχι μόνο την οικονομική και κοινωνική ζωή αλλά και τον τρόπο διατήρησης της ιστορικής μνήμης. Η φετινή επέτειος της συμπλήρωσης 80 ετών από την εμπλοκή της Ελλάδας στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, εορτάστηκε με περιορισμένες εκδηλώσεις, ενώ και οι σχετικές ειδησεογραφικές αναφορές μάλλον έπονταν αυτών για την αύξηση των κρουσμάτων.
Η επιθυμία να βρεθούμε, φέτος, στο Καλπάκι για την απόδοση τιμής στους πεσόντες μαχητές του Ελληνοϊταλικού πολέμου υποχώρησε, αναγκαστικά, μπροστά στη δεδομένη δύσκολη κατάσταση στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας και των Ιωαννίνων. Αντ’ αυτού, αποφασίσαμε να τιμήσουμε τους δικούς μας πεσόντες της Μάχης των Οχυρών επισκεπτόμενοι το νεόδμητο Μνημείο Πεσόντων στον Εχίνο, το οποίο υποδέχεται τους επισκέπτες του στην είσοδο του χωριού.
Μετά τη συμμετοχή στην πρωινή λιτή δοξολογία στον καθεδρικό ναό της Ξάνθης, επισκεφτήκαμε το μνημείο στον Εχίνο, αφήσαμε λίγα λουλούδια, ψάλαμε το «Αιωνία η μνήμη» και συνεχίσαμε για ορεινή εξόρμηση στη φθινοπωρινή οροσειρά της Ροδόπης. Μου γεννήθηκε όμως ένα ερώτημα: πού βρίσκονται θαμμένες οι σοροί των χριστιανών και μουσουλμάνων νεκρών μαχητών του οχυρού του Εχίνου, οι οποίοι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διάρκεια της γερμανικής επίθεσης στις 6-8 Απριλίου 1941;
Επιστρέφοντας το απόγευμα από τον ορεινό όγκο και περνώντας εκ νέου από τον Εχίνο, συνάντησα μια παρέα ηλικιωμένων και μεσήλικων κατοίκων του χωριού δίπλα σε μια βρύση. Πιάσαμε κουβέντα και τους ρώτησα αν γνωρίζουν σε ποιο σημείο είναι θαμμένοι οι μουσουλμάνοι πεσόντες. Η ερώτηση προκάλεσε μια ενδιαφέρουσα συζήτηση, η οποία «αποκάλυψε» το πρόβλημα της καταγραφής της ιστορικής μνήμης. Όπως έμαθα, όχι μόνο δεν είναι γνωστός ο τόπος ταφής τους αλλά μεταξύ τους οι κάτοικοι δε συμφωνούσαν καν στο αν όντως υπήρξαν ντόπιοι πεσόντες στο οχυρό του Εχίνου. Και τα ονόματα μουσουλμάνων στρατιωτών στο ηρώο το οποίο φέρει την επιγραφή «Ηρωικά πεσόντες στη Μάχη του οχυρού του Εχίνου»; Άγνωστα, μάλλον, στους κατοίκους και σύμφωνα με έναν εξ αυτών, αφορούν νεκρούς σε άλλες στιγμές του Έπους του 40-41. Όπως είναι προφανές, η ασυμφωνία και η έλλειψη γνώσης περί της αλήθειας των γεγονότων με προβλημάτισε. Το βράδυ, ακολούθησε μια σχετική συζήτηση και με ανθρώπους οι οποίοι γνωρίζουν τα της Μάχης των Οχυρών μέσα από τη θεσμική και ερευνητική τους ιδιότητα, η οποία, όμως, ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τον προβληματισμό που είχε δημιουργηθεί νωρίτερα.
Ποιος διατηρεί, τελικά, τη μνήμη και είναι η μνήμη αντικείμενο αλλότριων στοχεύσεων και εργαλειοποίησης για την ανάπτυξη επιθυμητών αφηγημάτων; Γιατί στην Ελλάδα δεν αναπτύχθηκε αντίστοιχος φορέας της Commonwealth War Graves Commission ή της Volksbund Deutsche Kriegsgräberfürsorge ώστε η μνήμη των νεκρών και η τεκμηριωμένη έρευνα για τους πεσόντες να καταστεί αντικείμενο ευρύτερου ενδιαφέροντος, εργαλείο προαγωγής της συλλογικής μνήμης και ιστορικής γνώσης για τις νεότερες γενιές; Το πρόβλημα των άταφων νεκρών του αλβανικού μετώπου, το οποίο -ευτυχώς- εδώ και δύο χρόνια φαίνεται να οδηγείται σε πλήρη λύση, αλλά και η διάσωση της ιστορικής μνήμης των νεκρών επί ελληνικού εδάφους, μάλλον θα έπρεπε να ενεργοποιήσουν αντίστοιχες διαδικασίες.
Δε γνωρίζω αν υπάρχουν σχέδια για την αξιοποίηση του οχυρού του Εχίνου, ώστε να καταστεί επισκέψιμο όπως είναι επισκέψιμα τα οχυρά του Ρούπελ και της Νυµφαίας. Σε κάθε περίπτωση, είναι αναγκαία η καλύτερη γνωριμία μας με την τοπική ιστορία, η διασύνδεσή της με εθνικά και παγκόσμια γεγονότα και η περαιτέρω επιστημονική τεκμηρίωση. Εν προκειμένω, θα άξιζε να γνωρίσουμε τις ιστορίες των Ελλήνων, χριστιανών και μουσουλμάνων, μαχητών, των οποίων τα ονόματα αναγράφονται στο Μνημείο Πεσόντων του Εχίνου. Η πραγματική γνώση της ιστορίας και ο σεβασμός στους νεκρούς δεν εξασφαλίζεται με παρελάσεις και σημαίες στα μπαλκόνια αλλά με τη διατήρηση της μνήμης μέσα από την προσωπική και συλλογική μελέτη. Τα υπόλοιπα είναι τελετουργίες ευρείας κατανάλωσης και μικρή συνεισφορά μπορούν να έχουν προς την κατεύθυνση την οποία, υποτίθεται, επιζητούμε και ενόψει της συμπλήρωσης 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση.
Υ.Γ. Η συζήτηση με τους κατοίκους τους Εχίνου «διέσωσε» και την ιστορία ενός 16χρονου βοσκού, ο οποίος γλίτωσε από τα πυρά των Γερμανών πηδώντας από ένα ύψωμα, καθώς ο γερμανικός στρατός έμπαινε στο κεφαλοχώρι. Για κακή του τύχη, είχε πέσει πάνω σε μεταλλική γραμμή ασυρμάτου του γερμανικού στρατού την οποία θεώρησε χρήσιμο, για τον ίδιο, υλικό. Μάλλον αγνοώντας τι πραγματικά ήταν και μαζεύοντας το καλώδιο, βρέθηκε, τελικά, κοντά στις γερμανικές θέσεις. Μόλις τον είδαν οι Γερμανοί στρατιώτες έριξαν με τα αυτόματα προς την πλευρά του αλλά σβέλτος όπως ήταν κατάφερε να σωθεί. Δεν ήταν η ώρα του να πεθάνει, μου είπε απόγονός του.
Του Νίκου Κοσμίδη
Ο Νίκος Κοσμίδης ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές του σπουδές στην Ορθόδοξη Θεολογία με αντικείμενο έρευνας τους μάρτυρες, το μαρτύριο και την προφητική μαρτυρία κατά τους δύο Παγκόσμιους Πολέμους. Σήμερα, Δευτέρα, 2 Νοεμβρίου, στις 19:00, προσκεκλημένος της πολιτιστικής πλατφόρμας «Rembrandt and the Cat», θα μιλήσει για το ανάλογο θέμα. Πληροφορίες: info@thessalonikiwalkingtours.com
