H διετία που διανύουμε, 2020 – 2022, περιλαμβάνει πολλές ιστορικές επετείους: εκατό χρόνια από την απελευθέρωση της Θράκης, διακόσια χρόνια από τον Αγώνα του 1821, εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Στις σημειώσεις μου που ακολουθούν, παραλείποντας τα σχετικά με τη Θράκη και το 1821, θα επιχειρήσουμε να φωτίσουμε θέματα σχετικά με τη Μικρασιατική Καταστροφή, εντάσσοντάς την στη γενικότερη ιστορία.
Η ΕΥΡΩΠΗ ΚΑΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΤΗΣ ΤΟ 19ο ΑΙΩΝΑ *
Ο 19ος αιώνας είναι κομβικός για την ιστορία της Ανθρωπότητας. Η βιομηχανική επανάσταση που ξεκινά το 18ο αιώνα από την Αγγλία, εξαπλώνεται κατά το 19ο αιώνα στην υπόλοιπη δυτική Ευρώπη. Η ατμομηχανή , ο σιδηρόδρομος , το ατμόπλοιο συμβάλλουν στη γενικότερη ανάπτυξη και στη μαζική και γρήγορη μεταφορά ανθρώπων και προϊόντων. Από το 1870 αρχίζει η δεύτερη βιομηχανική επανάσταση με τη χρήση της ηλεκτρικής ενέργειας και του πετρελαίου και με την εφαρμογή της επιστημονικής γνώσης στη βιομηχανία. Στον τομέα της μεταφοράς έχουμε πλέον το αυτοκίνητο και το αεροπλάνο. Οι συγκοινωνίες τελειοποιούνται στις χώρες και στις πόλεις. Μέσα στο διάστημα του αιώνα πετυχαίνονται θαύματα στην τεχνολογία και στην παραγωγή.
Σημαντικότατο ρόλο σ’ όλα τα παραπάνω επιτεύγματα παίζει το κεφάλαιο. Δημιουργείται το δίδυμο τράπεζα – βιομηχανία , ενώ επιχειρήσεις μετοχικές και ανώνυμες εταιρείες διαμορφώνουν το κεφαλαιοκρατικό – καπιταλιστικό σύστημα. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα και η βιομηχανική επανάσταση δημιουργούν τις νέες μεγάλες δυνάμεις , Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής , Ιαπωνία , Γερμανία , Ιταλία. Οι διεθνείς σχέσεις επηρεάζονται από επεκτατισμό – ιμπεριαλισμό και την αποικιοκρατία , ιδιαίτερα στο διάστημα 1870 – 1914 , πριν από τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο που ακολουθεί. Τέλος , τον οικονομικό ιμπεριαλισμό ακολουθεί ο πολιτιστικός , από τη στιγμή που ιεραπόστολοι και εξερευνητές προετοιμάζουν τον αποικιακό πυρετό της περιόδου. Γενικά , το 19ο αιώνα υπάρχουν τα σπέρματα όλων των σημαντικών αλλαγών που ισχύουν ως τις μέρες της : καπιταλιστικό σύστημα , εργατική τάξη , εθνικισμός , σοσιαλισμός , ιμπεριαλισμός και αποικιοκρατία. Επίσης αναπτύσσονται οι φυσικές επιστήμες , η τεχνολογία , ά ρ α η ποιότητα ζωής των ανθρώπων. ΄Εχουμε στη φιλοσοφία τον θετικισμό και στην τέχνη τον ρομαντισμό , ενώ στη λογοτεχνία κυριαρχεί το μυθιστόρημα.
* Για περισσότερες πληροφορίες βλ. την εργασία μου Ένα ποτάμι που κυλά … , Θέματα Ιστορίας και Πολιτισμού , δημοσιευμένη στο περιοδικό ‘ Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση ‘ τεύχη 102-107 , 2002-2003 , ειδικότερα στο τεύχος 106 , Φεβρουάριος 2003
- ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΤΗΣ ΤΟ 1833 ΩΣ ΤΟ 1909 *
Πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει η ελληνική κοινωνία από το 1833 ως το 1909 , από την άφιξη δηλαδή του Όθωνα ως το Κίνημα στο Γουδί. Τα βασικά πολιτικά γεγονότα της περιόδου αυτης είναι η βασιλεία του Όθωνα και του Γεωργίου Α΄ , η ένωση των Εφτανήσων , της Θεσσαλίας και μέρους της Ηπείρου, η σταδιακή εδραίωση της δημοκρατίας , η αργή διαμόρφωση της αστικής τάξης και το εκσυγχρονιστικό – ανορθωτικό έργο του Χαρίλαου Τρικούπη. Το πρώτο μέρος της περιόδου 1833-1862 καλείται Οθωνική περίοδος, ενώ κατά την περίοδο που ακολουθεί βασιλεύει ο Γεώργιος Α΄ από το 1864 ως το 1913 που δολοφονείται στη Θεσσαλονίκη , μετά την απελευθέρωσή της. Ο 19ος αιώνας για το νεότευκτο ελληνικό κράτος ξεκινά , μετά τη δολοφονία του Ιωάννη Καποδίστρια και την περίοδο αναρχίας που ακολουθεί το θάνατό του , με παρούσες τις προστάτιδες δυνάμεις , μέσα σε οικονομική δυσπραγία / κατάρρευση , εξαθλίωση των αγωνιστών του 1821 , καταστροφή του ναυτικού που χρησιμοποιήθηκε επιτυχώς στον αγώνα , με μια γενική αποδιοργάνωση των πάντων. Η ιδεολογία που δημιουργείται στο νέο κράτος είναι η Μεγάλη Ιδέα , που αναφέρεται στους αλύτρωτους Έλληνες των υποδούλων στην Οθωμανική Αυτοκρατορία περιοχών. Η Ελλάδα στο δεύτερο μισό του19ου αιώνα αντιμετωπίζει τον εθνικισμό των άλλων βαλκανικών χωρών, έτσι αναφύεται το Μακεδονικό ζήτημα και προκύπτει ο ένδοξος Μακεδονικός αγώνας.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι
– την 1η Δεκεμβρίου 1834 η πρωτεύουσα μεταφέρεται από το Ναύπλιο στην Αθήνα
– της 3 Σεπτεμβρίου 1843 ξεσπά επανάσταση στην Αθήνα και δίδεται Σύνταγμα – Συνταγματική Μοναρχία
– ο Όθωνας εκθρονίζεται το 1862
– τον Οκτώβριο του 1863 έρχεται ο Γεώργιος στην Αθήνα , ενώ το 1864 οι ΄Αγγλοι παραχωρούν τα Εφτάνησα στην Ελλάδα
– το 1864 έχουμε νέο Σύνταγμα , πιο δημοκρατικό , Βασιλευομένη Δημοκρατία
– το 1875 με την παρέμβαση του Χαρίλαου Τρικούπη επιβάλλεται η αρχή της Δεδηλωμένης.
Ιδιαίτερης έκτασης στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα είναι τα εθνικά θέματα , που σχετίζονται με το ανατολικό ζήτημα (= την τύχη των περιοχών της καταρρέουσας Οθωμανικής Αυτοκρατορίας), τόσο στη Βαλκανική χερσόνησο , όσο και στη Μικρά Ασία.
Η αρχή των εθνοτήτων που εκδηλώνεται έντονα κατά την περίοδο αυτή σε όλη την περιοχή, έχει ως αποτέλεσμα την αναζωπύρωση του Κρητικού , με την Κρητική επανάσταση 1866-69 , τη βαλκανική κρίση 1875-78, την προσάρτηση της Θεσσαλίας στην Ελλάδα το 1881, τον ατυχή ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 , οπότε η χώρα μας βγήκε πολύπλευρα χαμένη, το Μακεδονικό, τέλος , αγώνα που κορυφώνεται στο διάστημα 1904-1908 και τυπικά διακόπτεται το 1908 , όταν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ξεσπά το ‘Κίνημα των Νεοτούρκων’ , που θέλει να εκτουρκίσει όλους τους μουσουλμανικούς πληθυσμούς των Βαλκανίων . Τότε οι Βαλκάνιοι διακόπτουν τις μεταξύ τους εχθροπραξίες, για να αντιμετωπίσουν τον κίνδυνο εκτουρκισμού. Η όλη κατάσταση της χώρας , μετά μάλιστα τη χρεωκοπία του 1893 και την επιβολή του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου το 1897 , ενοχλούσε ιδιαίτερα την αστική τάξη. Η ‘άψογη’ στάση της ελληνικής κυβέρνησης στο θέμα της ένωσης της Κρήτης, έκανε την κυβέρνηση και το βασιλιά αντιδημοτικούς. Το Μάιο του 1909 μια ομάδα αξιωματικών σχημάτισε το ‘ Στρατιωτικό Σύνδεσμο ’ με αρχηγό το Νικόλαο Ζορμπά. Την 15η Αυγούστου 1909 οργανώνεται κίνημα και η νέα κυβέρνηση με τον Κυριακούλη Μαυρομιχάλη δέχεται τους όρους του κινήματος . Ο Σύνδεσμος τελικά καλεί τον Ελευθέριο Βενιζέλο ως πολιτικό σύμβουλο. Μια νέα περίοδος αρχίζει για τη χώρα.
* Για περισσότερες πληροφορίες βλ. εργασίες μου Πολιτιστική ζωή στη Θράκη κατά το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα και Ο Μακεδονικός αγώνας και η Θράκη , που δημοσιεύτηκαν στο περιοδικό ‘Θρακικά Χρονικά ’, τευχότομος 45 / 1991 , σελ.52 – 59 και τευχότομος 46 / 1992 , σελ. 97 – 106 αντίστοιχα
Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΤΟ 1909 ΩΣ ΤΟ 1914
Η Ελλάδα τον 19ο αιώνα δεν μπόρεσε να ακολουθήσει της υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες. Η Επανάσταση του 1909 και ο Ελευθέριος Βενιζέλος αγωνίζονται για τη γενικότερη ανανέωση, εκσυγχρονισμό και εκδημοκρατισμό. Το κόμμα των Φιλελευθέρων που δημιουργεί ο Βενιζέλος εκφράζει την ανερχόμενη αστική τάξη και τα οράματά της. Με το Βενιζέλο περιορίζονται τα ανάκτορα και τα παλιά τζάκια , ενώ εφαρμόζεται νέο πνεύμα. Ο στρατός ισχυροποιείται και είναι ικανός στους δύο βαλκανικούς πολέμους , 1912 – 1913 . Το 1912 ελευθερώνεται η Θεσσαλονίκη , όπου το 1913 δολοφονείται ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ και αναλαμβάνει ο γερμανόφιλος Κωνσταντίνος. Με τους Βαλκανικούς πολέμους ο πληθυσμός και η έκταση της Ελλάδας διπλασιάζονται . Μακεδονία , Ήπειρος , Κρήτη που ενώνονται με την Ελλάδα , είναι πλούσιες και δυναμικές περιοχές.
Τις παραμονές του πρώτου παγκόσμιου πολέμου υπάρχουν πολλά ανοιχτά εθνικά θέματα , που σχετίζονται με τον αλύτρωτο ελληνισμό : Αιγαίο , Θράκη , Β. Ήπειρος.
Ο ΠΡΩΤΟΣ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ , 1914 – 1918
Οι βαλκανικοί πόλεμοι θεωρούνται προοίμιο του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου. Η Ευρώπη είναι διαιρεμένη σε δύο στρατόπεδα : Entente (Αγγλία , Γαλλία , Ρωσία) και Κεντρικές Δυνάμεις. Η Ελλάδα , ενώ ο πόλεμος έχει προχωρήσει , το 1917 πηγαίνει με το μέρος της Αντάντ . Τελικά, το 1918 νικητές βγαίνουν οι δυνάμεις της Τριπλής Συμμαχίας – Αντάντ , άρα και η Ελλάδα. Εκατομμύρια νεκροί , οικονομική καταστροφή , υλικές καταστροφές ! Στη διάσκεψη της Ειρήνης στο Παρίσι το 1919 κυριαρχεί η ιδέα της ελευθερίας και αυτοδιάθεσης των λαών και η στρατηγική ασφάλεια – οικονομικά πλεονεκτήματα των νικητών. Από τις συνθήκες που υπογράφηκαν σημειώνουμε :
– του Νεϋγύ δίνει στην Ελλάδα την Ανατ. Μακεδονία και Θράκη, το Νοέμβριο του 1919 – των Σεβρών δίνει στην Ελλάδα την Ανατολική Θράκη – ως την Κωνσταντινούπολη , Ίμβρο , Τένεδο και προσωρινά την περιοχή Σμύρνης, τον Αύγουστο του 1920.
Μετά τον Α΄ παγκόσμιο πόλεμο δημιουργείται η Κοινωνία των Εθνών για τη διεθνή ειρήνη και συνεργασία , ΚΤΕ , που όμως δεν έπαιξε το ρόλο της.
Η ΕΛΛΑΔΑ ΤΗΣ ΤΟ 1914 ΩΣ ΤΟ 1924 *
Η δεκαετία 1914 – 1924 είναι από τις σημαντικότερες της νεοελληνικής ιστορίας . Μετά της Βαλκανικούς πολέμους έχουμε τις περιπέτειες του Α΄ παγκόσμιου πολέμου και τη Μικρασιατική καταστροφή , με τον ξεριζωμό των Ελλήνων της Μικρασίας και της Ανατολικής Θράκης. Με την έκρηξη του α΄ παγκ. πολέμου παρουσιάστηκε διάσταση ανάμεσα στο θρόνο που ακολουθούσε τη Γερμανία και την Κυβέρνηση Βενιζέλου που συμφωνούσε με την Αντάντ , η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται ως Διχασμός . Τελικά επικρατεί ο Βενιζέλος , η Ελλάδα συμμετέχει στον πόλεμο και είναι με τους νικητές. Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών το 1920 ο Βενιζέλος γίνεται στόχος δολοφόνων, πεθαίνει ο νεαρός βασιλιάς Αλέξανδρος και επανέρχεται ο γερμανόφιλος Κωνσταντίνος και οι αντίπαλοι του Βενιζέλου κερδίζουν τις εκλογές.
Εντωμεταξύ το Μάη του 1919 ελληνικά στρατεύματα έχουν αποβιβαστεί στη Σμύρνη. Στην Ανατολική Θράκη και στη Μικρασία υπάρχουν ελληνικοί πληθυσμοί από την αρχαία εποχή. Ο Βενιζέλος είχε ζητήσει από την Αντάντ να παραχωρηθούν στην Ελλάδα περιοχές όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός – σύμφωνα και με τη Μεγάλη Ιδέα – αφού η Ελλάδα ήταν από τους νικητές του πολέμου.
Να σημειώσουμε ότι στην πρώτη εικοσαετία του 20ου αιώνα ο ελληνισμός της Μικράς Ασίας, του Πόντου και της Ανατολικής Θράκης , όπως και οι Αρμένιοι , αντιμετώπισαν τον τουρκικό εθνικισμό. Οι Τούρκοι με επικεφαλής τον Κεμάλ Ατατούρκ εξοντώνουν τον ποντιακό ελληνισμό και τους Αρμενίους , με τις γνωστές γενοκτονίες. Όταν οι ΄Ελληνες το 1919 έρχονται στη Σμύρνη έχουν ως αποστολή να εφαρμόσουν τις συνθήκες του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου. Οι Γάλλοι , Άγγλοι και Ιταλοί θέλουν να εξασφαλίσουν τα δικά τους συμφέροντα , γι’ αυτό έρχονται σε συνεννόηση με τον Κεμάλ. Οι Έλληνες προχωρούν στο εσωτερικό της Μικρασίας χωρίς πρόγραμμα και δυνατότητα ανεφοδιασμού.
Ο Κεμάλ οργανώνει επαναστατικό στρατό , που ενισχύεται από τους συμμάχους της. Η κυβέρνηση του Σουλτάνου δέχεται τη συνθήκη των Σεβρών , ενώ οι τούρκοι εθνικιστές του Κεμάλ την αρνούνται. ΄Ετσι στην Οθωμανική αυτοκρατορία υπάρχει δυαρχία. Οι δυνάμεις της Αντάντ , οι ΗΠΑ , η νεοπαγής Σοβιετική Ένωση έρχονται σε επαφή με τον Κεμάλ.
Οι πολιτικοί αντίπαλοι του Βενιζέλου, όταν ήταν στην αντιπολίτευση, διαφωνούσαν με τη μικρασιατική εκστρατεία , όταν έγιναν το 1920 κυβέρνηση τη συνέχισαν. Αρκετοί στην Ελλάδα ήταν αντίθετοι στην εκστρατεία , όπως ο Αλέξανδρος Παπαναστασίου με το Δημοκρατικό Μανιφέστο του 1922. Ο ελληνικός στρατός προχώρησε πολύ ενώ ο κεμαλικός διαρκώς υποχωρούσε. Στις 13 / 26 Αυγούστου 1922 ο Κεμάλ κάνει τη μεγάλη αντεπίθεση. Οι Έλληνες διαλύονται , οι Τούρκοι αρχίζουν βίαιες πράξεις σε βάρος του εντόπιου πληθυσμού . Η Σμύρνη πυρπολείται, ενώ οι Ευρωπαίοι σύμμαχοι παρακολουθούν απαθείς τα τεκταινόμενα.
Στην Ελλάδα ο στρατός επαναστατεί ενάντια στο Βασιλιά. Ο Κωνσταντίνος παραιτείται υπέρ του Γεωργίου , ενώ συσταίνεται έκτακτο στρατοδικείο που καταδικάζει και εκτελεί τους υπαίτιους της καταστροφής – δίκη των εξ.
Τον Οκτώβριο του 1922 υπογράφεται με τους Τούρκους ανακωχή στα Μουδανιά , για την αποχώρηση ελληνικών στρατευμάτων από Ανατολική Θράκη. Το 1923 υπογράφεται η συνθήκη της Λωζάνης που καθόριζε ως σύνορο Ελλάδας – Τουρκίας τον ΄Εβρο , ενώ παραχωρήθηκαν στην Τουρκία τα νησιά Ίμβρος και Τένεδος και αποφασίστηκε η ανταλλαγή πληθυσμών. Στην Ελλάδα το 1924 μετά από εκλογές και δημοψήφισμα ανακηρύσσεται Δημοκρατία και καταργείται η Βασιλεία.
Το Σεπτέμβριο κάθε έτους, 13 του μηνός με το νέο ημερολόγιο, τιμούμε τη Μικρασιατική Καταστροφή. Το 2022 είναι τα 100 χρόνια από την τραγική τούτη επέτειο.
* Για περισσότερες πληροφορίες βλ. της εργασίες μου Ξάνθη , στη γειτονιά του Αίμου , 2003 , έκδ . Δήμου Ξάνθης ,Το βαθύτερο νόημα της 4ης Οκτωβρίου 1919 , δημοσιευμένη στο περιοδικό «Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση », τ.90 / Οκτώβριος 2001 , σελ. 96 – 103 και Μικρασιατική εκστρατεία και έξοδος , στο περιοδικό ‘ Φοροτεχνική και Θρακική Προσέγγιση ’, τ.110 , Ιούνιος 2003 , σελ. 89 – 97
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
