Το θέμα του Καραγκιόζη στη χώρα μας βρίσκεται σε μια περίεργη κατάσταση. Η κοινή γνώμη θεωρεί ότι το θέατρο σκιών είναι κάτι που απευθύνεται στην παιδική ηλικία. Επιπλέον, δεν αναφέρεται συνήθως στις ιστορίες νεοελληνικού θεάτρου και νεοελληνικής λογοτεχνίας.
Ο Στυλιανός Αλεξίου στο βιβλίο του «Ελληνική Λογοτεχνία – Από τον Όμηρο στον 20ό αιώνα» (εκδ. Στιγμή, 2010, σελ. 557) αναφέρει για τον Καραγκιόζη:
«Αγαπητό θα γίνει (ενν. στα μέσα του 19ου αιώνα) και το τουρκικής προέλευσης «θέατρο σκιών», ο Καραγκιόζης. Το ομώνυμο πρόσωπο γίνεται σύμβολο του έξυπνου αλλά φτωχού και υποσιτισμένου Ρωμιού. Παρουσιάζεται σε διάφορες παραλλαγές, με ποικίλες απασχολήσεις και δραστηριότητες, με εισαγωγή και νέων προσώπων από τον ελληνικό χώρο και από τη Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου. Τα κείμενα των παραστάσεων κυκλοφορούσαν σε φτηνά φυλλάδια και διαβάζονταν κυρίως από παιδιά» (σελ.416).
Όσον αφορά το νεοελληνικό θέατρο, στο άρθρο μου «Ο Καραγκιόζης στη γειτονιά του Αίμου» αναφέρομαι στον τόμο του Βάλτερ Πούχνερ «Ελληνική Θεατρολογία», όπου – μιλώντας για τη θέση του Καραγκιόζη στην ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου (σελ. 409 – 418) – σημειώνει ότι «Η απομόνωση του θεάτρου σκιών από την ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου είναι μεθοδολογικά αδικαιολόγητη, αλλά και ιστορικά άδικη. Είναι από κάθε άποψη ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της θεατρικής ιστορίας του τόπου στον 20ό αιώνα. Καμιά νέα ιστορία του νεοελληνικού θεάτρου δεν επιτρέπεται να αποκλείσει τον Καραγκιόζη από τις σελίδες της».
Σχετικά με τις ιστορίες νεοελληνικής λογοτεχνίας, μόνο στον πολύτιμο τόμο ιστορίας του Κ. Θ. Δημαρά βρίσκουμε μια αξιόλογη αναφορά, με την οποία θα ασχοληθούμε στο άρθρο μας. Προηγουμένως, όμως, θα παραθέσω ένα απόσπασμα από χρονογράφημα του ποιητή και πεζογράφου Ν. Πετμεζά – Λαύρα από την εφημερίδα «Εστία» (16.5.1930) με τίτλο «Ντόπια έμπνευσις», κείμενο που κατά τη γνώμη μου είναι ένας κατάλληλος πρόλογος στις αναφορές του Δημαρά.
«Χαράς ευαγγέλια λοιπόν. Η φιλολογία μας, μαζί με την συμπλήρωσιν εκατόν ετών ελευθέρου κρατικού και κοινωνικού βίου, ηύρεν επί τέλους τον αληθή της δρόμον. Τι μας έλειπεν; Όλοι το εφωνάζαμεν και το διεκηρύτταμεν: Επηρεαζόμεθα γενικώς από τους ξένους συγγραφείς, και τα θέματα όλων εμύριζαν δάνεια συναπτόμενα εις τα ξένας αγοράς ατόκως. Καιρός ήτο να παύση αυτή η κατάστασις, η προσβάλλουσα καιρίως την ελληνικήν έμπνευσιν και να ανακαλυφθή επί τέλους η γνησία ελληνική πηγή προς ύδρευσιν σύμπαντος του διψώντος αναγνωστικού κοινού».
Τι είναι αυτό που προκαλεί τόση χαρά – πριν από ενενήντα χρόνια – στον συγγραφέα του κειμένου; Είναι η έκδοση του Καραγκιόζη σε τεύχη, «εις περίπτερα και λαϊκά βιβλιοπωλεία»! Το χρονογράφημα είναι θησαυρισμένο στο βιβλίο του Σπύρου Κοκκίνη «Αντικαραγκιόζης», εκδ. Φιλιππότη, 1985, σελ. 79.
Στις ιστορίες νεοελληνικής λογοτεχνίας δε συνάντησα αναφορά στον Καραγκιόζη, εξαίρεση αποτελεί ο Κ. Θ. Δημαράς. Στη δική του «Ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας», 6η έκδοση, Ίκαρος, 1975, στον υπότιτλό του δηλώνει «Από τις πρώτες ρίζες ως την εποχή μας». Το δέκατο έκτο κεφάλαιο επιγράφεται «Ο Αγώνας – Τ’ άρματα πιάστε», αναφερόμενο βέβαια στην περίοδο που συνδέεται με την άμεση δράση του Αγώνα του 1821. Στο κεφάλαιο αυτό (σελ. 244 – 250) αναφέρονται τα εξής θέματα: Ρητορικά, Παραινετικά, Θούριοι, Δημοτικό τραγούδι, Καραγκιόζης, Θεατρικά, Βαβυλωνία. Ο Κ. Θ. Δ(ημαράς) μιλά για τον πραγματικό συναγερμό των λογίων «που έχει κέντρο την επαναστατημένη Ελλάδα», εντάσσοντας (στις σελ. 248 – 249) σημαντικά στοιχεία για τον Καραγκιόζη, κοντά στις άλλες μορφές (λαϊκής και λόγιας) δημιουργίας.
Ο Κ.Θ.Δ. αναφέρεται στα δημοτικά τραγούδια της εποχής και συνεχίζει:
«Μα η λαϊκή έμπνευση σ’ αυτά τα χρόνια αρχίζει κιόλας να παίρνει νέες μορφές, με περισσότερο έκδηλο το αστικό στοιχείο. Εννοώ τον Καραγκιόζη. Τα ιστορικά του Καραγκιόζη στην Ελλάδα δεν είναι καλά γνωστά· μερικοί νεότεροι που ασχολήθηκαν με το θέμα, τον φέρνουν στους τόπους μας σε πρόσφατη εποχή· οπωσδήποτε αυτό δεν είναι σωστό: ο Καραγκιόζης ήταν γνωστός στην Ελλάδα πριν από τον Αγώνα»
Ο Καραγκιόζης έχει σχέση με πιο παλιές και ανατολικές αφετηρίες, «η άμεση προέλευσή του είναι τουρκική». Τονίζεται όμως η αφομοιωτική δύναμη του ελληνισμού, «ενώ δηλαδή ο τούρκικος Καραγκιόζης ολοκληρώνεται στις σκιές και στις βωμολοχίες τους, ο εξελληνισμένος Καραγκιόζης μπόρεσε να φτάσει στο επίπεδο της τέχνης και ν’ αρτιωθεί σ’ έναν τύπο κατεξοχήν συμβολικό και πλούσιο σε ανθρώπινο περιεχόμενο».
Στη συνέχεια της ανάλυσής του ο Κ.Θ.Δ. αναφέρεται στα χαρακτηριστικά του Καραγκιόζη και των άλλων ηρώων.
Ο Καραγκιόζης «έχει πολύπλευρη προσωπικότητα, που δεν είναι εύκολο να καθορισθεί: μ’ ένα πνεύμα αυτοσατιρισμού, αγαπά να παρουσιάζεται δειλός, ανόητος ή ανήθικος· κι όμως, στις στιγμές όπου κρίνεται αληθινά ο άνθρωπος, βλέπουμε έξαφνα τον Καραγκιόζη να εξαίρεται, πλούσιος σε συναισθήματα, γενναίος, με ετοιμότητα και με θάρρος».
Μελετώντας όλες τούτες τις παρατηρήσεις του Δημαρά, νιώθω πόσο αγάπησε και γνώρισε τον Καραγκιόζη όχι από τα βιβλία, αλλά από τα προσωπικά βιώματα. Έτσι, μιλώντας για τη διπλή μορφή του ήρωα, αποφαίνεται ότι «στη σύνθεση αυτή, νιώθουμε πως πλησιάσαμε την ελληνική ψυχή, που είναι έτοιμη μέσα από τις μικρότητες να υψωθεί κι έτοιμη πάλι να τσακίσει από το βάρος της καθημερινής τριβής. Βέβαια η εξυπνάδα του Καραγκιόζη είναι αυτό που χτυπάει πρώτα πρώτα στην αίσθησή μας: ένα αδιάκοπο σπινθήρισμα, όπου ίσα ίσα θαυμάζουμε τον αυτοέλεγχο και την ενεργητική ευφυΐα».
Ο Δημαράς στη συνέχεια αναφέρεται στο Κολιτήρι, στον Χατζηαβάτη, στον Μπαρμπαγιώργο, στον Νιόνιο. Ο Καραγκιόζης με το πέρασμα το χρόνου πλουτίστηκε διαδοχικά με δευτερεύοντα πρόσωπα, «σύμφωνα με τις διαδοχικές καινούριες πραγματικότητες» και συμπληρώνει: «Γενικεύοντας την παρατήρηση αυτήν να σημειώσουμε πως δεν είναι μόνο τα πρόσωπα που σε κάθε εποχή προσαρμόζουν το είδος, αλλά ότι και οι υποθέσεις ενημερώνονται κάθε τόσο, δείχνοντας έτσι την ζωντάνια του είδους μεσ’ από την ικανότητά του για προσαρμογή».
Και καταλήγοντας την σύντομη αλλά ουσιαστική αυτή αναφορά του ο Κ.Θ.Δ. γράφει: «Ενώνοντας ποικίλα στοιχεία της ελληνικής δημοτικής παράδοσης, το τραγούδι, τον Μεγαλέξανδρο, τους ήρωες του Εικοσιένα, ο Καραγκιόζης παρουσιάζεται μέσα στον νεότερο ελληνισμό δείγμα της δημιουργικής ικανότητας του ελληνικού λαού, προσαρμοσμένης στην νεότερη, την αστική συγκρότηση της κοινωνίας».
O Kαραγκιόζης είναι ένα άρτιο δείγμα νεοελληνικού λόγου, προφορικού και λαϊκού στην αρχή, γραπτού στη συνέχεια. Ο Κ. Θ. Δημαράς στην Ιστορία του με εμβρίθεια και καθαρότητα αναφέρεται στην εξέλιξη και στα χαρακτηριστικά του κατά τους δύο τελευταίους αιώνες. Ο εορτασμός, μάλιστα, των 200 χρόνων από τον Αγώνα και την Επανάσταση του 1821 θα είναι μια καλή ευκαιρία να φωτίσουμε τη σχέση του Καραγκιόζη με την νεότερη ιστορία μας.
Θανάσης Μουσόπουλος
Φιλόλογος-συγγραφέας-ποιητής
